بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ۱۸۴ سوره ی بقره (۶): تفسیر اول : طبری (۴) : ۲۹ قول دیگر
«أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»
(روزهایی معدود است، پس اگر کسی از شما مریض بود یا در سفر، تعدادی از روزهای دیگر (را روزه گیرد) و بر كساني كه روزه به رنجشان مي اندازد(می توانند اما با مشقت) به کفاره طعام مسکینی (دهند)، آن وقت اگر کسی دلخواهانه نیکویی کند (بیشتر از طعام یک مسکین) آن برای او بهتر است، و اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است اگر می دانستید)
تا کنون دیدیم که معنای واژه ی “یطیقونه” چه می تواند باشد و این که آن گونه که طبری گفت نمی توان خبری موثق یافت بر این که روزه ی سه روزه از هر ماه در دوره ای واجب بوده و هچنین اخبار و احادیثی آمد بر این که روزه اگر هم از نوع دیگری وجود داشته است با آیه ۱۸۵ سوره بقره نسخ شده است و این آیه آخرین حکم روزه است که اکنون همه بر آن اتفاق نظر دارند و همچنین دو قول دیگر را از دیده گذراندیم که آیه ۱۸۴ سوره بقره را برای سالخوردگان و زنان باردار و شیرخواره دار ثابت می دانستند و یعنی از همان موقع نزول حکم آیه این افراد را مشمول حکم آن بودند. اکنون اقوال دیگری را می بینیم که طبری در تفسیر خویش آن ها را آورده است
وقرأ ذلك آخرون: «وَعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين» وقالوا: إنه الشيخ الكبـير والـمرأة العجوز اللذان قد كبرا عن الصوم، فهما يكلفـان الصوم ولا يطيقانه، فلهما أن يفطرا ويطعما مكان كل يوم أفطراه مسكيناً. وقالوا: الآية ثابتة الـحكم منذ أنزلت لـم تنسخ، وأنكروا قول من قال إنها منسوخة.
طبری می گوید که دیگران این آیه را اینگونه قرائت کرده اند که : «وَعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين» و گفته اند که منظور پیرمرد و پیرزن سالخورده هست که روزه بر آن ها دشوار شده و با روزه به سختی می افتند و طاقت روزه ندارند پس برای آن ها حکم این است که افطار کنند و به جای هر روز طعام مسکینی دهند این دسته نیز می گویند که حکم آیه از زمانی که نازل شده نسخ نشده است و قول کسانی که می گویند آیه منسوخ است را رد می کنند.
پیش از این اشاره ای کردیم به این که قرائت دیگری نیز از این آیه وجود دارد که معنای ” یطیقونه” را آشکارتر به ما نشان می دهد اگر جه این قرائت متواتر نباشد، با این حال تا این اندازه که می تواند ذهنیت قاریان از معنای آیه را در خود نهفته داشته باشد شاید بتواند مورد توجه قرار گیرد. اکنون اقوال مربوط به این نظر را خواهیم دید :
۱-حدثنـي مـحمد بن عمرو، قال: ثنا أبو عاصم، ثنا ابن جريج، عن عطاء، عن ابن عبـاس أنه كان يقرؤها: «يُطَوّقُونَه».
۲-حدثنا هناد، قال: ثنا علـيّ بن مسهر، عن عصام، عن عكرمة، عن ابن عبـاس أنه كان يقرأ: «وَعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقونَهُ فِدْيَةٌ طَعامِ مِسْكِين». قال: فكان يقول: هي للناس الـيوم قائمة.
۳-حدثنا هناد، قال: ثنا وكيع، عن سفـيان، عن منصور، عن مـجاهد، عن ابن عبـاس أنه كان يقرؤها: «وعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقونه فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين» قال: وكان يقول هي للناس الـيوم قائمة.
این احادیث می گویند که ابن عباس آیه شریفه را «يُطَوّقُونَه» قرائت می کرد و همچنین در حدیث دو و سه می بینیم که ابن عباس می گفت حکم آیه امروز نیز بر مردم پابرجاست
۴- حدثنا هناد، قال: ثنا قبـيصة، عن سفـيان، عن منصور، عن مـجاهد، عن ابن عبـاس أنه كان يقرؤها: «وعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقونه» ويقول: هو الشيخ الكبـير يفطر ويطعم عنه.
۵-حدثنا مـحمد بن بشار، قال: ثنا عبد الوهاب، قال: ثنا أيوب، عن عكرمة أنه قال فـي هذه الآية: «وعلـى الَّذِينَ يُطَوّقُونَهُ» وكذلك كان يقرؤها: أنها لـيست منسوخة كلف الشيخ الكبـير أن يفطر ويطعم مكان كل يوم مسكيناً.
می بینیم که هچون اقوال بخش قبل در این احادیث نیز سالخوردگان را مجاز می شمارد که افطار کنند و به جای آن طعام مسکینی دهند و در عین حال آن را با قرائت مذکور بیان می کند و حکم آیه در حدیث ۵ غیر منسوخ دانسته شده است
۶- حدثنا ابن بشار، قال: ثنا مـحمد بن جعفر، قال: ثنا شعبة، عن أبـي بشر، عن سعيد بن جبـير أنه قرأ: «وعلـى الَّذِينَ يُطَوّقُونَهُ»
حدیثی است که می گوید سعید بن جبیر نیز این گونه قرائت کرده است
۷-حدثنا ابن بشار، قال: ثنا مـحمد بن جعفر، قال: ثنا شعبة، عن أبـي بشر، عن سعيد بن جبـير أنه قرأ: «وعلـى الَّذِينَ يُطَوّقُونَهُ». حدثنا هناد، قال: ثنا وكيع، عن عمران بن حدير، عن عكرمة، قال: الذين يطيقونه يصومونه ولكن الذين يطوّقونه يعجزون عنه.
این حدیث از عکرمه گفته شده که می گوید کسانی که مشمول معنی کلمه “یطیقونه” هستند روزه می گیرند ولی کسانی که در تحت معنای “یطوّقونه” می گنجند از روزه گرفتن ناتوانند.
یعنی عکرمه قرائت دوم را معادل ناتوانی از روزه گرفتن می داند و فقط در این صورت کسانی مشمول حکم آیه می شوند که به صورت کلی قادر به روزه گرفتن نیستند نه آن که به مشقت می افتند ، البته اگر چنین حدیثی از بررسی کذب وصدق خویش بگذرد آن گاه این نتایج به کار خواهد آمد.
۸-حدثنا الـحسن بن يحيى، قال: أخبرنا عبد الرزاق، قال: أخبرنا ابن جريج، قال: حدثنـي مـحمد بن عبـاد بن جعفر، عن أبـي عمرو مولـى عائشة أن عائشة كانت تقرأ: «يُطَوّقُونَه».
این خبر نیز گفته که عایشه نیز همین گونه قرائت می کرد.
۹-حدثنا الـحسن، قال: أخبرنا عبد الرزاق، قال: أخبرنا ابن جريج، عن عطاء أنه كان يقرؤها: «يُطَوّقُونَه»
۱۰- قال ابن جريج: وكان مـجاهد يقرؤها كذلك.
قرائتی به همین صورت از عطاء و مجاهد نیز نقل شده است
۱۱-حدثنا حميد بن مسعدة، قال: ثنا بشر بن الـمفضل، قال: ثنا خالد، عن عكرمة: «وَعلـى الَّذِينَ يُطيقُونَهُ» قال: قال ابن عبـاس: هو الشيخ الكبـير.
ابن عباس منظور حکم آیه را سالخوردگان دانسته است
۱۲- حدثنا إسماعيـل بن موسى السدي، قال: أخبرنا شريك، عن سالـم، عن سعيد بن جبـير، عن ابن عبـاس: «وَعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقُونَهُ» قال: يتـجشمونه، يتكلفونه.
سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می کند که : «وَعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقُونَهُ» را گفت به معنای کسانی که روزه بر آنان گران و سنگین است و آن ها را به رنج و مشقت می اندازد
می بینیم که در این خبر معنای کلمه مورد نظر ابن عباس به صورت آشکارا بیان می شود و این دست کم معنای مورد نظر آیه است و می گوییم دست کم چرا که خبر مبتنی بر نتوانستن مطلق را نیز ندیده نمی گیریم که در حدیثی از عکرمه در حدیث ۷ دیدیم
۱۳-حدثنا أبو كريب، قال: ثنا ابن إدريس، عن مسلـم الـملائي، عن مـجاهد، عن ابن عبـاس فـي قوله: «وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين» قال: الشيخ الكبـير الذي لا يطيق فـيفطر ويطعم كل يوم مسكيناً.
این حدیث مانند احادیث بخش قبل است که طبری در این جا آورده و منظور آیه شریفه با قرائت “یطیقونه” را همان سالخورده ای که طاقت روزه ندارد می داند که افطار می کند و به ازای هر روز طعام مسکینی می دهد.
۱۴-حدثنـي مـحمد بن عمرو، قال: ثنا أبو عاصم، قال: ثنا عيسى، عن ابن أبـي نـجيح، عن مـجاهد وعطاء عن ابن عبـاس فـي قول الله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } قال: يكلفونه، { فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين } واحد، قال: فهذه آية منسوخة لا يرخص فـيها إلا للكبـير الذي لا يطيق الصيام، أو مريض يعلـم أنه لا يشفـى.
۱۵-حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا أبو حذيفة، قال: ثنا شبل، عن ابن أبـي نـجيح، عن عمرو بن دينار، عن عطاء، عن ابن عبـاس، قال: { الَّذِينَ يُطيقُونَهُ يتكفلونه فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } واحد، ولـم يرخص هذا إلا للشيخ الذي لا يطيق الصوم، أو الـمريض الذي يعلـم أنه لا يشفـى هذا عن مـجاهد.
در حدیث ۱۴ می بینیم که این عباس بی آن که قرائت دیگری غیر از قرائت مشهور را بیان کند یعنی با توجه به همان قرائت طبیعی آیه “یطیقونه” می گوید منظور کسانی است که روزه آن ها را به مشقت می کشاند و در واقع کسانی را مشمول حکم آیه می داند که روزه بر آن ها گران است و به سختی می توانند روزه بگیرند و در این جا می بینیم که مقصود آیه در ذهن ابن عباس این صحابی پیامبر چه بوده و با توجه به قرائت ” یطوّقونه” نیز که از او بیان شده این معنا تقویت می شود .
او بعد از بیان کفاره که طعام یک مسکین است و در حدیث ۱۵ نیز می گوید با این حال این آیه منسوخ است و جز برای سالخورده ای که توان روزه ندارد و یا بیماری که می داند درمان نمی شود این اجازه وجود ندارد و این قسمت آخر یعنی بیماری که …در حدیث ۱۵ گویا از مجاهد دانسته شده است.
۱۶- حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا أبو حذيفة، قال: ثنا شبل، عن ابن أبـي نـجيح، عن مـجاهد، عن ابن عبـاس أنه كان يقول: لـيست بـمنسوخة.
حدیث دیگری از ابن عباس که حکم آیه را منسوخ نمی داند
۱۷-حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا أبو صالـح، قال: حدثنـي معاوية، عن علـيّ بن أبـي طلـحة، عن ابن عبـاس فـي قوله: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } يقول: من لـم يطق الصوم إلا علـى جهد فله أن يفطر ويطعم كل يوم مسكيناً، والـحامل والـمرضع والشيخ الكبـير والذي به سقم دائم.
این نیز حدیث دیگری است از ابن عباس که بخش مذکور را با کلمه “یطیقونه” قرائت کرده و می گوید کسی که جز با سختی طاقت روزه ندارد پس می تواند که افطار کند و به ازای هر روز طعام مسکینی دهد و همچنین این حکم درباره ی زنان باردار و شیرخواره دار و سالخورده و کسی که به بیماری همیشگی مبتلاست صدق می کند.
دوباره نیز شاهد آنیم که به وضوح در این حدیث “یطیقونه” حمل بر کسانی می شود که روزه آن ها را به مشقت می اندازد و این آیه این گونه فهمیده می شود.
۱۸-حدثنا هناد، قال: ثنا عبـيدة، عن منصور، عن مـجاهد، عن ابن عبـاس فـي قول الله تعالـى ذكره: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: هو الشيخ الكبـير والـمرء الذي كان يصوم فـي شبـابه، فلـما كبر عجز عن الصوم قبل أن يـموت، فهو يطعم كل يوم مسكيناً.
همچنین از ابن عباس گفته شده که گفت منظور آیه سالخورده و یا کسی است که در جوانی می توانست روزه بگیرد و وقتی که به کهنسالی رسید پیش از آن که بمیرد از روزه ناتوان شد پس او به ازای هر روز مسکینی را طعام می دهد.
۱۹- حدثنا هناد، قال: ثنا مروان بن معاوية، عن عثمان بن الأسود، قال: سألت مـجاهداً عن امرأة لـي وافق تاسعها شهر رمضان، ووافق حرّاً شديداً، فأمرنـي أن تفطر وتطعم. قال: وقال مـجاهد: وتلك الرخصة أيضاً فـي الـمسافر والـمريض، فإن الله يقول: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين }.
در این جا می بینیم که از مجاهد درباره ی زنی که نه ماهه ای را با خود حمل می کندو به ماه رمضان در گرمای شدیدی برخورده سوال می شود و مجاهد به روزه خوردن و طعام دادن دستور می دهد و می گوید که این رخصتی برای مسافر و مریض نیز هست و آیه شریف مذکور را بیان می کند.
۲۰-حدثنا هناد، قال: ثنا أبو معاوية، عن عاصم، عن عكرمة، عن ابن عبـاس قال: الـحامل والـمرضع والشيخ الكبـير الذي لا يستطيع الصوم يفطرون فـي رمضان، ويطعمون عن كل يوم مسكيناً. ثم قرأ: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين }.
حدیث دیگری است از ابن عباس که می گوید : زن باردار و شیرخواره دار و سالخورده ای که توان روزه ندارد ماه رمضان را افطار می کند و به ازای هر روز مسکینی را طعام می دهد . و سپس آیه شریفه را می خواند.
۲۱-حدثنا علـيّ بن سعد الكندي، قال: ثنا حفص، عن حجاج، عن أبـي إسحاق، عن الـحرث، عن علـيّ فـي قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: الشيخ الكبـير الذي لا يستطيع الصوم يفطر ويطعم مكان كل يوم مسكيناً.
در این جا نیز همان معنا درباره سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد آمده است
۲۲- حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا الـحجاج، قال: ثنا حماد، عن عمرو بن دينار، عن عطاء، عن ابن عبـاس قال: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: هم الذين يتكلفونه ولا يطيقونه، الشيخ والشيخة.
و همچنین ابن عباس می گوید منظور از آیه شریفه کسانی است که روزه آن ها را به مشقت می اندازد و توان روزه ندارند ، که پیرمرد و پیرزن را می گوید
۲۳- حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا الـحجاج، قال: ثنا حماد، عن الـحجاج، عن أبـي إسحاق، عن الـحرث، عن علـيّ قال: هو الشيخ والشيخة.
و همچنین زن و مرد سالخورده مشمول حکم آیه دانسته می شود
۲۴-حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا حجاج، قال: ثنا حماد، عن عمران بن حدير، عن عكرمة أنه كان يقرؤها: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } فأفطروا.
عکرمه بعد از بیان این بخش از آیه می گوید افطار کردند
۲۵- حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا سويد، قال: أخبرنا ابن الـمبـارك، عن عاصم عمن حدثه، عن ابن عبـاس، قال: هي مثبتة للكبـير والـمرضع والـحامل وعلـى الذين يطيقون الصيام.
ابن عباس می گوید حکم آیه برای سالخورده و شیرخواره دار و زن باردار و کسانی که با روزه به مشقت می افتند ثابت و پابرجاست
در این جا نیز می بینیم که ابن عباس از “یطیقون” برای شرح آیه استفاده کرده و گویا معنی دیگری غیر از نتوانستن و یا به مشقت افتادن در ذهن او وجود نداشته است که بخواهد کلمه ی دیگری را در این جا به کار ببرد و به خاطر همین هم درست بعد از طبقاتی که در اخبار قبل دیدیم مشمول حکم آیه می دانند این کلمه را می آورد( یعنی کسانی که طاقت روزه دارند اما با مشقت ) چون این طبقات یا با روزه به مشقت می افتند یا از خودشان می ترسند و یا به صورت کلی نمی توانند.
۲۶- حدثنا الـمثنى، قال: ثنا سويد، قال: ثنا ابن الـمبـارك، عن ابن جريج، قال: قلت لعطاء: ما قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَه }؟ قال: بلغنا أن الكبـير إذا لـم يستطع الصوم يفتدي من كل يوم بـمسكين، قلت: الكبـير الذي لا يستطيع الصوم، أو الذي لا يستطيعه إلا بـالـجهد؟ قال: بل الكبـير الذي لا يستطيعه بجهد ولا بشيء، فأما من استطاع بجهد فلـيصمه ولا عذر له فـي تركه.
این حدیث خبری است از عطا که ابن جریج از منظور خداوند متعال از او می پرسد و او می گوید که به ما این چنین رسیده که سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد به جای هر روز مسکینی را طعام دهد ، ابن جریج می گوید سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد یا کسی که جز با سختی نمی تواند ؟ و عطا می گوید سالخورده ای که نا با سختی ونه هیچ چیز دیگر نمی تواند و لی کسی که با مشقت و سختی بتواند روزه بگیرد هیچ عذری برای او در ترک روزه نیست.
در این حدیث نیز نکاتی است در تایید گفتارهای قبل ، می بینیم که ابن جریج وقتی می خواهد از معنای آیه بپرسد دو شق را بیان می کند :
الف : سالخورده ای که با روزه به سختی می افتد
ب: سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد
می بینیم که شق سومی در ذهن این افراد و پیشینیان امت اسلامی نیست که حتی بخواهند از آن بپرسند ، دستکم در این خبر این چنین می بینیم و همچنین در احادیث قبل نیز می توان دید که منظور از کلمه در نزد این بزرگان گویا دستکم اغلب مقصودی واضح در طیف معنای توانستن همراه با مشقت تا نتوانستن است.
و با این حال عطا می گوید کسی که حتی با مشقت نیز بتواند روزه بگیرد باید روزه بگیرد و روزه از او ساقط نمی شود و حکم آیه را شامل کهنسالان ناتوان می داند.
۲۷-حدثنا القاسم، قال: ثنا الـحسين، قال: حدثنـي حجاج، عن ابن جريج، قال: أخبرنـي عبد الله بن أبـي يزيد: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } الآية، كأنه يعنـي الشيخ الكبـير.
در این جا نیز عبدالله ابن ابی زید درباره ی این بخش آیه شریفه می گوید گویا یعنی پیر سالخورده
۲۸- .قال ابن جريج: وأخبرنـي ابن طاوس عن أبـيه أنه كان يقول: نزلت فـي الكبـير الذي لا يستطيع صيام رمضان فـيفتدي من كل يوم بطعام مسكين.
۲۹- حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا سويد، قال: أخبرنا ابن الـمبـارك، عن الـحسن بن يحيى، عن الضحاك فـي قوله: { فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: الشيخ الكبـير الذي لا يطيق الصوم يفطر ويطعم كل يوم مسكيناً.
این احادیث نیز حکم آیه را شامل سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد می داند
این ها اخبار و احادیثی بود که ابن جریر طبری رحمة الله علیه گرد آورده است و ممکن است در تفاسیر دیگر هر کدام به این احادیث نگاهی بیندازند و این نقطه نظرها را از دیده بگذرانند در بخش بعدی که بخش پایانی است تحلیل کلی معنای آیه در کلام ابن جریر را از نظر می گذرانیم