بسم الله الرحمن الرحيم
آیه ۱۸۴ سوره ی بقره : بخش چهارم: تفسیر اول : طبری : بخش دوم : اخبار نسخ و فدیه
«أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»
(روزهایی معدود است، پس اگر کسی از شما مریض بود یا در سفر، تعدادی از روزهای دیگر (را روزه گیرد) و بر كساني كه روزه به رنجشان مي اندازد(می توانند اما با مشقت) به کفاره طعام مسکینی (دهند)، آن وقت اگر کسی دلخواهانه نیکویی کند (بیشتر از طعام یک مسکین) آن برای او بهتر است، و اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است اگر می دانستید)
اخبار متفاوتی که طبری درباره ی “ایاما معدودات” گرد آورده بود را از دیده گذراندیم و درباره ی واژه ی “یطیقون” نیز به نظرات متفاوت نگاهی انداختیم اکنون به بخش بعدی آیه شریفه می پردازیم و این که طبری در این باره چه اخباری را گردآورده و اخبار متفاوتی که نماینده یکی از آن چهار نظری است که در بخش قبل از دیده گذراندیم را خواهیم دید.
در ابتدا طبری رحمة الله علیه قسمت بعدی آیه شریفه را می آورد و مقصود از آن را بیان می کند :
القول فـي تأويـل قوله تعالـى: { فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أوْ علـى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَرَ، وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين }. يعنـي بقوله جل ثناؤه: من كان منكم مريضاً مـمن كلف صومه أو كان صحيحاً غير مريض وكان علـى سفر فعدة من أيام أخر. يقول: فعلـيه صوم عدّة الأيام التـي أفطرها فـي مرضه أو فـي سفره من أيام أخر، يعنـي من أيام أخر غير أيام مرضه أو سفره.
در این جا طبری می گوید که در این بخش از آیه قصد این است که اگر کسی از شما مریض بود و روزه او را به مشقت انداخت یا اگر سالم بود و در سفر بود تعدادی از روزهای دیگر بر اوست طبری قصد آیه را این گونه به ما می گوید که : آن کسی که روزه اش را به خاطر مریضی و یا سفر خورده است روزه روزهای دیگر غیر از ایام بیماری و سفرش بر عهده اوست.و این آشکار است.
وكان ابن عبـاس يقرؤها فـيـما رُوِي عنه: «وعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقُونَهُ». ثم اختلف قرّاء ذلك: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } فـي معناه، فقال بعضهم: كان ذلك فـي أوّل ما فرض الصوم، وكان من أطاقه من الـمقـيـمين صامه إن شاء، وإن شاء أفطره وافتدى، فأطعم لكل يوم أفطره مسكيناً حتـى نسخ ذلك.
می گوید : آن طور که از ابن عباس روایت شده آیه را این طور می خواند «وعلـى الَّذِينَ يُطَوَّقُونَهُ» و دیدیم که این قرائت نیز وجود دارد که متواتر نیست. و کسانی هم که وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ قرائت کرده اند در معنای آن اختلاف کرده اند که ما نظری اجمالی به آرای متفاوت انداخته ایم و اکنون اخبار را در این زمینه پی می گیریم ، آن اخباری که به دست طبری رسیده و نقل کرده است
طبری در این جا می خواهد نظر کسانی را بگوید که می گویند اگرچه این آیه برای کسانی بود که می توانستند با این حال نسخ شده است اما در این اخبار آیا می توان توانستن را بدون رنج و مشقت برداشت کرد؟ اخبار را از نظر می گذرانیم …الله اعلم
به هر حال طبری یکی از اقوال را این می گوید : آن که مقیم بود اگر طاقت روزه داشت اگر می خواست روزه می گرفت واگر نه افطار می کرد و فدیه می داد و هر روز مسکینی را طعام می داد. تا این که نسخ شد.
۱-ذكر من قال ذلك: حدثنا أبو كريب، قال: ثنا يونس بن بكير، قال: ثنا عبد الرحمن بن عبد الله بن عتبة، عن عمرو بن مرة، عن عبد الرحمن بن أبـي لـيـلـى، عن معاذ بن جبل قال: إن رسول الله صلى الله عليه وسلم قدم الـمدينة، فصام يوم عاشوراء وثلاثة أيام من كل شهر، ثم إن الله جل وعز فرض شهر رمضان، فأنزل الله تعالـى ذكره: يأَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ البقرة: ۱۸۳ حتـى بلغ: «وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين » فكان من شاء صام، ومن شاء أفطر وأطعم مسكيناً. ثم إن الله عز وجل أوجب الصيام علـى الصحيح الـمقـيـم وثبت الإطعام للكبـير الذي لا يستطيع الصوم، فأنزل الله عز وجل: { فَمَنْ شَهدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْـيَصُمْهُ وَمَنْ كانَ مَرِيضاً أوْ علـى سَفَرٍ }… إلـى آخر الآية.
حالا از کسانی که چنین قولی دارند می گوید که این خبر از معاذ بن جبل آمده که گفت : رسول الله صلی الله علیه وسلم به مدینه آمد ، و روزه عاشورا و سه روز از هر ماه را روزه گرفت ، سپس خدای عز و جل ماه رمضان را واجب کرد و خدای تعالی درباره ی آن آورد : يأَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ ( اي كساني كه ايمان آورده اید روزه بر شما واجب شده است) تا رسید به وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين ( بر کسانی که می توانند-یا روزه به رنجشان کشاند- به جای آن طعام مسکینی دهند) پس هر که خواست روزه می گرفت ، و هر که خواست می خورد و طعام مسکینی می داد . سپس خدای عز و جل روزه را بر فرد سالم مقیم (غیر مسافر) واجب کرد و طعام دادن برای سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد باقی ماند ، که خداوند عز و جل این آیه را نازل کرد : فَمَنْ شَهدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْـيَصُمْهُ وَمَنْ كانَ مَرِيضاً أوْ علـى سَفَرٍ ( و هر کس از شما این ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد و هر کس مریض یا در سفر بود )… تا آخر آیه .
واضح است که در این حدیث می بینیم که معاذ بن جبل سیر روزه را می گوید که می توانیم آن را به سه دوره تقسیم کنیم دوره اول پیش از واجب شدن رمضان که پیامبر علیه الصلاة و السلام روز عاشورا و سه روز از هر ماه را روزه می گرفت ، اما واجب بودن این عمل معلوم نیست ، دوره ی دوم دوره ای است که روزه رمضان واجب شده اما هر فرد به جای روزه می تواند طعام مسکینی دهد و دوره ی سوم و آخرین حکم خداوند این است که روزه بر هر فرد سالم غیر مسافر واجب است و فدیه دادن فقط برای کسانی که نمی توانند روزه بگیرند -یعنی با توجه به وضعیت دائمی خود نمی توانند نه این که در ماه رمضان دچار بیماری باشند یا در سفر باشند- ، باقی ماند.
نکته ی دیگری که پیش از این نیز مطرح شد این است که شاید دستکم در برخی از اخبار می بینیم که اصلا هیچ گونه توجهی به معنای متفاوت “یطیقون” نمی شود( البته در اخبار دیگر می بینیم که این کلمه کاربرد واضح تری در ارتباط با مشقت می یابد) وشاید یکی از دلایل آن واضح بودن بار معنایی آن برای پیشینیان است در این خبر یک نفر می تواند بگوید منظور اختیار مطلق افراد است ویک نفر می تواند بگوید منظور در دوره ی دومی که ذکر کردیم کسانی است که روزه آن ها را به سختی می کشاند ، نفر اول می تواند استدلال کند که هر کس خواست می تواند روزه بگیرد و هیچ چیزی اضافه نمی کند و نفر دوم می تواند استدلال کند که آیه جز برای سالخوردگانی که نمی توانند ثابت مانده و سالخوردگانی که نمی توانند وقتی مشمول کسانی شوند که در این بخش گفته شده :”وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين”
شاید از یطیقونه معنای لا یطیقونه استنباط شود یا کسانی که روزه به مشقتشان می اندازد چرا که در غیر این صورت یعنی اگر به معنای هر کس که می تواند روزه بگیرد می تواند طعام مسکینی دهد آمده باشد حکم آیه باید به صورت کلی نسخ شده باشد و حکم جدیدی می بایست آمده باشد و در این حال نمی گوییم آیه نسخ شده جز برای سالخوردگانی که نمی توانند چون کسی که نمی تواند مشمول معنای آیه نمی شود اگر آیه به معنای هر کس که می تواند ترجمه شود. الله اعلم
۲-حدثنا مـحمد بن الـمثنى، قال: ثنا مـحمد بن جعفر، عن شعبة، عن عمرو بن مرة، قال: حدثنا أصحابنا ” أن رسول الله صلى الله عليه وسلم لـما قدم علـيهم أمرهم بصيام ثلاثة أيام من كل شهر تطوعاً غير فريضة، قال: ثم نزل صيام رمضان، قال: وكانوا قوماً لـم يتعوّدوا الصيام، قال: وكان يشتدّ علـيهم الصوم، قال: فكان من لـم يصم أطعم مسكيناً، ثم نزلت هذه الآية: { فَمَنْ شَهدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْـيَصُمْهُ وَمَنْ كانَ مَريضاً أوْ علـى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَرَ } فكانت الرخصة للـمريض والـمسافر، وأمرنا بـالصيام “
در این خبر دوم می خوانیم که وقتی پیامبر صلی الله علیه و سلم بر یارانش امر کرد که سه روز از هر ماه را روزه بگیرند آن ها را در این کار اختیار داد و سه روز از هر ماه را واجب نکرد و سپس روزه رمضان نازل شد …گروهی بودند که به روزه عادت نداشتند …و روزه آن ها را به سختی می انداخت …پس هر که روزه نگرفت طعام مسکینی داد ، سپس این آیه نازل شد که { فَمَنْ شَهدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْـيَصُمْهُ وَمَنْ كانَ مَريضاً أوْ علـى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَرَ } ( پس هر که از شما این ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد و هر کس مریض یا در سفر باشد تعدادی از روزهای دیگر) پس رخصت و تخفیف برای مریض و مسافر بود و دیگران به روزه فرمان داده شدند و گفته می شود که به ما فرمان روزه داده شد.
این خبر دوم خبر اول را واضح تر می کند و مشکلی که ما در معنای مورد نظر خبر اول در واژه ی “یطیقونه” داشتیم تا اندازه ای حل می شود و آن هم این که در دوره دومی که ذکر کردیم در ابتدای واجب شدن روزه ماه رمضان بر کسانی روزه گرفتن با مشقت همراه بود و به همین خاطر اجازه داشتند تا به جای روزه طعام مسکینی دهند وسپس روزه بر همین افراد نیز واجب شد به جز سالخوردگان و امثال آنان که همیشه در این حال بودند .
این دو خبر که در سنن ابی داود آمده ، و خبر دوم را نیز که البانی در صحیح خویش آورده می توانند تکمیل کننده معنای همدیگر باشند و تاییدی بر معنای “یطیقون” بدین صورت که توانستن همراه با مشقت است. در حالی که اگر فقط خبر اول را در دست داشتیم شاید کسی می توانست بگوید منظور حدیث در معنای یطیقون واضح است اما درست مسئله همین جاست که گویا در این مسئله شایدبه صورت طبیعی سختی و مشقت را می دیدند.
۳-حدثنا ابن حميد،قال: ثنا جرير، عن منصور، عن إبراهيـم، عن علقمة فـي قوله: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: كان من شاء صام، ومن شاء أفطر وأطعم نصف صاع مسكيناً، فنسخها: شَهْرُ رَمَضَانَ [البقرة: ۱۸۵] إلـى قوله: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ
در این جا نیز می بینیم که در این باره این قسمت آیه { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } آمده که علقمه گفت : هر که خواست روزه گرفت و هر کس خواست خورد و نصف صاعی به مسکینی طعام داد پس ” شَهْرُ رَمَضَانَ” آن را نسخ کرد تا قول باریتعالی که : هر کس از شما این ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد
در این خبر نیز می بینیم که اگر فقط و فقط این خبر را در نظر بگیریم نمی توانیم بدانیم منظور علقمه از هر کس خواست کیست ؟ هر کس از آنان که روزه به مشقتشان می اندازد و یا هر کسی با مشقت یا بدون مشقت و اگر این خبر را با خبر قبل در کنار هم بگذاریم می بینیم که منظور کسانی است که روزه آن ها را به سختی می اندازد چون به روزه عادت ندارند و بعد از مدتی بر آن ها نیز که دیگر با روزه آشنایی می یابند طعام دادن برداشته می شود.
اما با توجه به عدم بررسی صحت آن نمی توانم با دو خبر قبل آن را در کنار هم بگذارم (دستکم اخبار قبل نزد من در مخرج حدیثی یافت شدند اگرچه بررسی صحت آن در نوشته به کمال صورت نگرفت و نمی توانم در این باره حکم صادر کنم) .
۴-حدثنا ابن حميد، قال: ثنا جرير، عن مغيرة، عن إبراهيـم بنـحوه، وزاد فـيه قال: فنسختها هذه الآية، وصارت الآية الأولـى للشيخ الذي لا يستطيع الصوم يتصدّق مكان كل يوم علـى مسكين نصف صاع.
در این جا می بینیم که حکم این آیه شریفه نسخ شده دانسته می شود و آیه اول برای سالخورده ای که نمی تواند روزه بگیرد و برای هر روزش نصف صاعی به مسکینی دهد باقی می ماند.
در این جا نیز نمی توانیم دلیلی بیابیم بر این که اختیار میان روزه و طعام برای همه بوده است. به همین خاطر نیز کاری به صحت خبر نداریم
۵-حدثنا ابن حميد، قال: ثنا يحيى بن واضح أبو تـميـلة، قال: ثنا الـحسين، عن يزيد النـحوي، عن عكرمة والـحسن البصري قوله: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } فكان من شاء منهم أن يصوم صام، ومن شاء منهم أن يفتدي بطعام مسكين افتدى وتـمّ له صومه. ثم قال: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ [البقرة: ۱۸۵] ثم استثنى من ذلك فقال: وَمَن كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ
می بینیم که این گفته از حسن بصری دانسته شده که درباره ی بخش مذکور گفته هر کس از آن ها که می خواست روزه می گرفت و هر کس می خواست فدیه طعام مسکینی می داد و دیگر نیاز نبود روزه بگیرد … سپس خداوند فرمود : پس هر کس از شما این ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد سپس از آن افراد افرادی را استثنا کرد که : هر کس مریض یا در سفر بود تعدادی از روزهای دیگر
در این جا نیز می بینیم که گویا معنا برای حسن بصری واضح است و توضیحی نمی دهد و ما نیز دلیلی بر این که هرکس از آن ها از کدام افراد است نمی بینیم اگر چه اگر خبر دوم را در نظر داشته باشیم باید بگوییم درباره ی آنان است که سختی کشیدند. و اگر خود این متن را بدون هیچ چیزی ببینیم شاید بگوییم به وضوح درباره ی همه است بدون در نظر گرفتن نوع توانایی اما آیا ممکن نیست منظور حسن بصری از همه همهی کسانی باشد که در تحت کلمه “یطیقون” معنا می یابند و ما نمی توانیم این کلمه را صرفا توانستن معنا کنیم؟
دستکم بخش اول این حدیث از ابن عباس نیز نقل شده است و می دانیم که در خبر از ابن عباس نیز آمده که حکم آیه برای سالخوردگان است و یا باقی مانده درباره آنان، که در بخش قبل دیدیم.
۶-حدثنا أبو هشام الرفـاعي، قال: ثنا ابن إدريس، قال: سألت الأعمش عن قوله: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } فحدثنا عن إبراهيـم عن علقمة، قال: نسختها: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ
۷-حدثنا عمر بن الـمثنى، قال: ثنا عبد الوهاب، قال: ثنا عبد الله، عن نافع، عن ابن عمر، قال: نسخت هذه الآية يعنـي: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } التـي بعدها: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ
۸-حدثنا أبو كريب، قال: ثنا ابن إدريس، قال: سمعت الأعمش، عن إبراهيـم، عن علقمة فـي قوله: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: نسختها: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ
اعمش نیز درباره ی این بخش می گوید که از علقمه خبر دارد که گفت : این بخش با “فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ” ( پس هر کس از شما این ماه را دریابد باید روزه بگیرد) نسخ شده است …مانند همین خبر ازابن عمر آمده
می بینیم که هیچ دلیلی پیدا نمی کنیم تا بگوییم در این اخبار منظور همه افراد است و بعدا نسخ شده است و در عین حال در خبری دلیلی یافتیم که افرادی است که مشقت وسختی کشیدند. بررسی صحت این اخباری که ما در مخارج حدیثی بررسی نکرده ایم وفقط قول طبری را آورده ایم به عهده ی مخاطب است …و برای ما حتی اگر این اخبار صحیح باشد حجتی برای اختیار طعام دادن برای همه، آن هم پیش از نسخ آیه نیست.
۹-حدثنا الولـيد بن شجاع أبو همام، قال: ثنا علـيّ بن مسهر، عن عاصم، عن الشعبـي قال: نزلت هذه الآية: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } كان الرجل يفطر فـيتصدّق عن كل يوم علـى مسكين طعاماً، ثم نزلت هذه الآية:{ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ } [البقرة: ۱۸۵] فلـم تنزل الرخصة إلا للـمريض والـمسافر.
در این جا نیز می بینیم که یک نفر روزه می خورد و هر روز به مسکینی طعام می داد تا آیه بعد آمد واین حکم را نسخ کرد و تخفیف فقط برای مریض و مسافر آمد
در این باره نیز توضیحات ما مانند اخبار قبل است.
۱۰-حدثنا هناد، قال: ثنا وكيع، عن ابن أبـي لـيـلـى، قال: دخـلت علـى عطاء وهو يأكل فـي شهر رمضان فقال: إنـي شيخ كبـير إن الصوم نزل، فكان من شاء صام ومن شاء أفطر وأطعم مسكيناً حتـى نزلت هذه الآية: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ [البقرة: ۱۸۵] فوجب الصوم علـى كل أحد إلا مريض أو مسافر أو شيخ كبـير مثلـي يفتدي.
در این جا می خوانیم که ابن ابی لیلی بر عطا وارد می شود و او در ماه رمضان روزه می خورد و به او می گوید من پیرمردی سالخورده ام روزه نازل شد ، پس هر که خواست روزه گرفت و هر که خواست افطار کرد وطعام مسکینی داد تا این که آیه نازل شد که : “پس هر که از شما این ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد” …و روزه بر هر کس واجب شد جز بر مریض و مسافر یا پیر سالخورده ای چون من که فدیه می دهد.
در این جا می بینیم که عطا دلیل روزه خوردن خودش را سالخورده بودنش می داند و این نیز می تواند مطابق اختیار روزه خوردن برای سالخوردگانی باشد که حکم آیه اول برایشان نسخ نشده و ما نمی توانیم از این جا نیز اختیاری برای عموم قائل باشیم حتی پیش از نسخ (با توجه به توضیحات قبل)، ولی با این حال این که واجب شدن روزه را در آیه بعد می بیند می تواند این برداشت را به همراه داشته باشد که روزه در زمان اختیار طعام دادن واجب نبوده یا اختیار بین طعام دادن به مسکین و روزه در افرادی که مشقت می کشیدند وجود داشته چه برای همه نمی توان این امر را اثبات کرد و البته این خبر نیز شاید اطلاع چندانی از آن نتوان یافت و تا بررسی صحت کسی نمی تواند بر آن حکمی کند.
۱۱-حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا أبو صالـح، قال: حدثنـي اللـيث، قال: أخبرنـي يونس عن ابن شهاب، قال: قال الله: يأَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ البقرة: ۱۸۳ قال ابن شهاب: كتب الله الصيام علـينا، فكان من شاء افتدى مـمن يطيق الصيام من صحيح أو مريض أو مسافر، ولـم يكن علـيه غير ذلك. فلـما أوجب الله علـى من شهد الشهر الصيام، فمن كان صحيحاً يطيقه وضع عنه الفدية، وكان من كان علـى سفر أو كان مريضاً فعدة من أيام أخر. قال: وبقـيت الفدية التـي كانت تقبل قبل ذلك للكبـير الذي لا يطيق الصيام، والذي يعرض له العطش أو العلة التـي لا يستطيع معها الصيام.
باز هم با این امر برخورد می کنیم که برای شرح آیه ابن شهاب از خود کلمه “یطیق” استفاده می کند و می گوید روزه بر ما واجب شد پس از کسانی که توان روزه داشتند ( یطیق ، توان همراه باسختی) از افراد سالم و مریض و مسافر هر کس خواست فدیه می داد و هرکس خواست روزه می گرفت . پس هنگامی که خداوند روزه را بر هرکس که ماه رمضان را دریابد واجب کرد ، پس هر کس که سالم بود و می توانست روزه بگیرد فدیه از او برداشته شد ، و هر کس در سفر بود یا مریض بود روز های دیگر به عهده اش شد . گفت : و فدیه باقی ماند برای کسانی که پیش از این از او آن ها پذیرفته می شد مانند سالخورده ای که توان روزه ندارد و کسی که تشنگی بدو می رسد یا هر علتی که با آن نمی تواند روزه بگیرد .
در این جا نیز می بینیم که خود ابن شهاب از توضیح خود از کلمه “یطیق” استفاده می کند و افراد سالم و مریض و مسافر را در زیر مجموعه این کلمه می آورد در حالی که اگر مریض با این کلمه تبیین می شود چرا باید بگوید هر کس می تواند روزه بگیرد و فرد مریض در زیر مجموعه ی هر کس نمی تواند یا به سختی می تواند باید گنجانده شود . می بینیم که وقتی حکم آیه نسخ می شود در این خبر و برای افراد خاصی باقی می ماند که پیش از این نیز فدیه از آن ها پذیرفته شده بود افرادی هستند که توانایی روزه ندارند و یا روزه آن ها را به سختی می اندازد مانند سالخوردگان.
۱۲-حدثنـي مـحمد بن سعد، قال: حدثنـي أبـي، قال: حدثنـي عمي، قال: حدثنـي أبـي، عن أبـيه، عن ابن عبـاس، قال: جعل الله فـي الصوم الأول فدية طعام مسكين، فمن شاء من مسافر أو مقـيـم أن يطعم مسكيناً ويفطر كان ذلك رخصة له، فأنزل الله فـي الصوم الآخر: { فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَرَ } ولـم يذكر الله فـي الصوم الآخر فدية طعام مسكين، فنسخت الفدية، وثبت فـي الصوم الآخر: يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ ٱلْعُسْرَ [البقرة: ۱۸۵] وهو الإفطار فـي السفر، وجعله عدة من أيام أخر.
در این جا از ابن عباس نقل شده که گفت : خداوند در روزه اول فدیه طعام مسکین را قرار داد ، پس هر کس از مسافر ویا مقیم که مسکینی را طعام می داد و افطار می کرد این تخفیف و رخصتی برای او بود ، سپس خداوند در روزه ی دیگر نازل کرد که : “پس تعدادی از روزهای دیگر” و خداوند در روزه دیگر فدیه طعام مسکین را ذکر نکرد ،در نتیجه فدیه نسخ شد ، و در روزه دیگر آمد که : ” خداوند برایتان آسانی می خواهد و برایتان سختی نمی خواهد” و این روزه خوردن در سفر است و روزهای دیگر را به جای آن قرار داد.
تاییدی بر این اخبار نتوانستیم پیدا کنیم با این حال توضیحات پیشین برای این ها نیز پابرجاست.
۱۳-حدثنـي أحمد بن عبد الرحمن بن وهب، قال: أخبرنـي عمي عبد الله بن وهب، قال: أخبرنـي عمرو بن الـحرث، قال بكر بن عبد الله، عن يزيد مولـى سلـمة بن الأكوع، عن سلـمة بن الأكوع أنه قال: كنا فـي عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم من شاء صام ومن شاء أفطر وافتدى بطعام مسكين، حتـى أنزلت: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ
این خبر مشابه اخبار پیشین است
۱۴-حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا سويد، قال: أخبرنا ابن الـمبـارك، عن عاصم الأحول، عن الشعبـي فـي قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين } قال: كانت الناس كلهم، فلـما نزلت: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ [البقرة: ۱۸۵] أمروا بـالصوم والقضاء، فقال: وَمَن كَانَ مَرِيضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ البقرة: ۱۸۵
در این جا شعبی درباره ی بخش مذکور می گوید که همه ی مردم شامل حکم آیه می شود و وقتی آیه : “پس هر کس از شما ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد” ، نازل شد به روزه فرمان دادند و قضای آن گفته شد : “و هر کس مریض یا در سفر بود پس تعدادی از روزهای دیگر “
توضیحاتی مشابه توضیحات پیشین برای این جا نیز کفایت می کند با این فرق که در این جا شعبی می گوید همه ی مردم مشمول آیه قبل هستند و چون باز منظور آیه را توضیح نمی دهد ما به فرض صحت خبر نیز نمی توانیم دلیلی بر آن بنا کنیم چه می تواند همه مردم مشمول آیه به همان منظور همه ی مردمی که با روزه به سختی می افتند باشد، اگرچه اگر فقط این خبر را بدون اخبار دیگر و معنای “یطیقون” در نظر بگیریم می توانیم همه ی افراد را بدون در نظر گرفتن انواع توانایی در نظر بگیریم، با همه این احوال آن حکم نیز به گفته شعبی نسخ شد و قضای آن معلوم شد ولی معلوم نیست که چرا شعبی قضایی را که در آیه پیشین آمده است را نقل نمی کند و مانند اخبار پیشین شاید روزهایی که برای جبران مریض ومسافر در آیه اول می گوید را نمی بیند شاید آن را امری اختیاری می بیند وشاید هم این اخبار چندان صحت نداشته و حجت نباشند الله اعلم .
۱۵-حدثنا هناد، قال: ثنا علـيّ بن مسهر، عن الأعمش، عن إبراهيـم فـي قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين } قال: نسختها الآية التـي بعدها: “وأنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إنْ كُنْتُـمْ تَعْلَـمُون”
در این جا نسخ را در آخر آیه می بینیم : ” و اگر روزه بگیرید بر شما بهتر است اگر می دانستید”
۱۶-حدثنا هناد، قال: ثنا وكيع، عن مـحمد بن سلـيـمان، عن ابن سيرين، عن عبـيدة: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: نسختها الآية التـي تلـيها: فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ
مشابه اخبار پیشین است
۱۷-حدثت عن الـحسين بن الفرج، قال: ثنا الفضل بن خالد، قال: ثنا عبـيد بن سلـيـمان، عن الضحاك قوله: كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ [البقرة: ۱۸۳ الآية، فرض الصوم من العتـمة إلـى مثلها من القابلة، فإذا صلـى الرجل العتـمة حرم علـيه الطعام والـجماع إلـى مثلها من القابلة، ثم نزل الصوم الآخر بإحلال الطعام والـجماع بـاللـيـل كله، وهو قوله: وَكُلُواْ وَٱشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلْخَيْطُ ٱلأَبْيَضُ مِنَ ٱلْخَيْطِ ٱلأَسْوَدِ [البقرة: ۱۸۷] إلـى قوله: ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّليْلِ [البقرة: ۱۸۷] وأحلّ الـجماع أيضا فقال: أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ البقرة: ۱۸۷ وكان فـي الصوم الأول الفدية، فمن شاء من مسافر أو مقـيـم أن يطعم مسكيناً ويفطر فعل ذلك، ولـم يذكر الله تعالـى ذكره فـي الصوم الآخر الفدية، وقال: { فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَرَ } فنسخ هذا الصوم الآخر الفدية.
سخنی از ضحاک است که وقتی خداوند فرمود : “روزه بر شما واجب شده ” روزه از یک زوال شفق وقت غروب تا مانند آن در شب بعد واجب شد و وقتی در زوال شفق مردی نماز می خواند غذا خوردن و نزدیکی بر او حرام می شد تا وقتی مانند آن در شب آینده ، سپس روزه دیگر نازل شد که غذا خوردن و نزدیکی در تمام شب را حلال کرد و آن قول خداوند بود که : ” بخورید و بیاشامید تا وقتی که رشته ی سفید(سپیدی شفق) از رشته ی سیاه برایتان آشکار شود” تا گفته اش که : ” سپس روزه را تا شب کامل کنید” و نزدیکی نیز حلال شد که فرمود: ” برای شما درآمدن به زنانتان در شب روزه حلال شد” و در روزه اول فدیه بود ، پس هر که مسافر یا مقیم بود اگر می خواست روزه می خورد و طعام مسکینی می داد این کار را می کرد ، و خداوند در روزه آخر فدیه را ذکر نکرد و گفت ” پس تعدادی از روزهای دیگر” پس این روزه آخر فدیه را نسخ کرد.
گفته ضحاک واضح است که روزه را به دوره هایی تقسیم می کند :
اول-دوره ای که روزه از آغاز شب تا شب آینده است و در شب خوردن و نزدیکی حرام بود و فدیه مجاز
دوم- دوره ای که نزدیکی و غذا خوردن در شب حلال شد و فدیه نسخ شد
اگر این دو دوره را این گونه استنباط کنیم آن وقت واضح است که از آغاز شب تا شروع شبی دیگر آن هم برای افرادی که به روزه عادت نداشتند ممکن بود روزه طاقت آنان را بگیرد و آیه برای به سختی افتادگان فدیه را مجاز بشمارد الله اعلم.
ما به جز خبری که از خود رسول صلی الله علیه و سلم بود( البته اطلاعات کامل درباره ی رجال آن نیامده است ) اخبار دیگر را یا در مرجعی نیافتیم که بتوان صحت آن را از دیده گذراند و یا این که چندان اهمیتی بدین مسئله ندادیم و بررسی صحت آن ها را مهم نشمردیم با این حال در این دسته از اخبار شاهد آنیم که همه می گویند در ابتدا فدیه بوده است حال این فدیه برای چه گروهی بوده است؟ کسی نمی تواند از این اخبار فدیه برای عموم مردم را برداشت کند شاید این دیدگاه سختگیرانه به نظر برسد اما مسئله این است که ممکن است گفته شود وقتی می گویند “هر کس خواست روزه گرفت و هرکس خواست افطار کرد” منظور همه است ، بله منظور همه ایست که تحت لوای کلمه “یطیقون” می گنجند، اما چه کسانی مسلما تحت این لوایند؟ آیا پاسخ آن از این اخبار برداشت می شود یا نه، قضاوت آن با مخاطب است و با این حال در نهایت همین فدیه وطعام دادن مسکین نسخ شده است این در حالی است که ما بر توضیحات خبر دوم هستیم که طعام مسکین برای کسانی است که به مشقت می افتند وبعد همین مورد نیز نسخ می شود و اگر کسی می خواهد غیر از این موارد را از این اخبار برداشت کند باید بگوید به چه دلیلی عمومیت را از تفاسیر برداشت می کند و پیش از این که این کار را کند لطف کند و صحت آن خبری را که حجت خویش قرار داده است را برای ما بیان کند تا مبادا بر اساس گمانی ناشایست چیزی را به دین نسبت دهد چه به این خاطر که همه این اخبار بر نسخ اتفاق دارند کسی نمی تواند آن را به هر صورتی که دریابد در هیچ شرایطی حکم خدا بشمارد ، با این حال به هر صورت که این اخبار دریافته شود برای آن که حجت باشند در ابتدا باید صحت آن ها بررسی شود …
در نوشته ی بعد به یاری خدا اخبار دیگر را بررسی می کنیم