بسم الله الرحمن الرحيم
آیه ۱۸۴ سوره ی بقره : بخش دوم : تفسیر اول : طبری : بخش اول : روزه پیش از وجوب روزه رمضان
این که پیش از واجب شدن روزه به لفظ صریح قرآن ( کتب علیکم الصیام ) و یا گفتن این که ” هرکس از شما ماه رمضان را دریابد باید آن را روزه بگیرد” روزه به اشکال دیگری بوده است یا نبوده مسلما هیچ ارتباطی با حکمی که همه ی مسلمانان آن را اجرا می کرده اند و واجب می دانسته اند ندارد چرا که پیش از وجوب اعمال دیگر نیز مسلمانان رفتار دیگری داشتند و حتی مثلا تا مدت ها مسلمانان شراب می خوردند و هیچ مشکلی نبود ومسئله نماز تفاوت داشت و …و این که این چنین چیزی وجود داشته نمی تواند ارتباطی با حکم اصلی دین داشته باشد و یکی بگوید چون زمانی شراب حلال بوده اکنون نیز می توان بر طبق شرایط به آن زمان برگشت مسلما او باید در مفاهیم علم خدا، کتاب خدا و حکم خدا و همچنین اگر قائل به نسخ باشد در مفهوم نسخ بازنگری کند و اگر قائل به نسخ نباشد در آیات صریح قرآن که وجوب و تحریم را در خود نهفته دارند مانند همین روزه که آشکارا در آیه ۱۸۵ گفته می شود هرکس به رمضان در آید روزه بگیرد ، با تدبیر بیشتری نظر کند.
به هر حال شاید مسئله دیگر تفسیر بخشی از آیه ۱۸۴ است که عده ای آن را منسوخ و عده ای دیگر غیرمنسوخ ولی حکم آن را برای آنان که به سختی می افتند دانسته اند و آرای متفاوتی وجود دارد که در تفسیر طبری در این قسمت نوشتارها ، به آن ها نگاهی می اندازیم در ذکر متن طبری در قسمت عربی ذکر رجال می آید و در صورتی که روایت در برابر حکم جامع مسلمانان یعنی وجوب روزه مشکلی ایجاد کند روایت مورد بررسی رجالی نیز قرار می گیرد که البته گمان ندارم چنین مشکلی وجود داشته باشد :
اکنون می بینیم که حتی بر سر این که روزه ای غیر از روزه ی ماه رمضان پیش از واجب شدن روزه ی ماه رمضان وجود داشته است، یعنی بر مسلمانان واجب شده است نیز، اتفاقی وجود ندارد چه رسد به این که آن را مسلم دانسته و بر اساس آن رای صادر کنیم :
ثم اختلف أهل التأويـل فـيـما عنى الله جل وعز بقوله: { أيَّاماً مَعْدُودَاتٍ } فقال بعضهم: الأيام الـمعدودات: صوم ثلاثة أيام من كل شهر. قال: وكان ذلك الذي فرض علـى الناس من الصيام قبل أن يفرض علـيهم شهر رمضان.
طبری می گوید که اهل تاویل بر سر اصطلاح “ایاما معدودات” اختلاف نظر دارند بعضی از آن ها گفته اند : روزهای معدود: روزه ۳ روز از هر ماه . و گفته اند قبل از این که روزه ماه رمضان بر آن ها واجب شود این ۳ روز روزه بر مردم واجب بود
۱-ذكر من قال ذلك: حدثنا الـمثنى، قال: ثنا أبو حذيفة، قال: ثنا شبل، عن ابن أبـي نـجيح، عن عطاء، قال: كان علـيهم الصيام ثلاثة أيام من كل شهر، ولـم يسمّ الشهر أياماً معدودات، قال: وكان هذا صيام الناس قبل ثم فرض الله عز وجل علـى الناس شهر رمضان
حالا از کسانی که چنین اعتقادی دارند سخن می گوید و با ذکر رجال مذکور می رسد به عطاء که گفت ۳ روز از هر ماه بر آن ها بود ، و یک ماه روزهایی معدود نامیده نشد و گفت : و این روزه مردم قبل از این بوده است که خداوند عز و جل بر مردم روزه ماه رمضان را واجب کند.
۲-حدثنـي مـحمد بن سعد، قال: حدثنـي أبـي، قال: حدثنـي عمي، قال: حدثنـي أبـي، عن أبـيه، عن ابن عبـاس قوله: يأَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ [البقرة: ۱۸۳] وكان ثلاثة أيام من كل شهر، ثم نسخ ذلك بـالذي أنزل من صيام رمضان
فعلا ما کاری به صحت روایات نداریم و تنها کلام طبری را نقل می کنیم تا جایی که شاید به روایت خاصی برخوریم در این جا می بینیم که رجال به ابن عباس می رسند که درباره ی قول خداوند که گفت : ” ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده است همان طور که بر پیشینیان شما واجب شده بود شاید شما تقوا پیشه کنید” ۳ روز از هر ماه بود و سپس با آن چه از روزه رمضان نازل شد نسخ گردید
۳-حدثنا أبو كريب، قال: ثنا يونس بن بكير، قال: ثنا عبد الرحمن بن عبد الله بن عتبة، عن عمرو بن مرة، عن عبد الرحمن بن أبـي لـيـلـى، عن معاذ بن جبل: أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قدم الـمدينة فصام يوم عاشوراء وثلاثة أيام من كل شهر، ثم أنزل الله جل وعز فرض شهر رمضانفأنزل الله: يأَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ [البقرة: ۱۸۳] حتـى بلغ: وَعلـى { الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ }.
از معاذ بن جبل است که رسول الله صلی الله علیه و سلم به مدینه آمد و روز عاشورا و سه روز از هر ماه را روزه گرفت ، سپس خداوند عز و جل روزه ماه رمضان را واجب کرد : ” ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده است هما نطور که بر آنان که پیش از شما بودند” تا رسید و بر ” کسانی که روزه به رنجشان کشاند ( می توانند اما به رنجشان می کشاند) طعام مسکینی دهند ”
۴-حدثنا الـحسن بن يحيى، قال: أخبرناعبد الرزاق، قال: أخبرنا معمر، عن قتادة، قال: قد كتب الله تعالـى ذكره علـى الناس قبل أن ينزل رمضان صوم ثلاثة أيام من كل شهر.
این نیز خبری دیگری است از قتاده که می گوید خداوند تعالی قبل از این که روزه ماه رمضان را نازل کند سه روز از هر ماه را بر مردم واجب کرد.
حالا طبری به دسته دومی اشاره می کند که اصلا باور ندارند که چنین روزه ای پیش از ماه رمضان واجب شده باشد ببینید :
وقال آخرون: بل الأيام الثلاثة التـي كان رسول الله صلى الله عليه وسلم يصومها قبل أن يفرض رمضان كان تطوّعا صومهن، وإنـما عنى الله جل وعز بقوله: { كُتِبَ عَلَـيْكُمُ الصّيامُ كمَا كُتِبَ علـى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ… أيَّاما مَعْدُوداتٍ } أيام شهر رمضان، لا الأيام التـي كان يصومهن قبل وجوب فرض صوم شهر رمضان.
و دیگران می گویند : بلکه روزهای سه گانه ای که رسول الله صلی الله علیه و سلم آن ها را قبل از واجب شدن رمضان روزه می گرفت روزه هایی اختیاری بود و خداوند از قولش : ” روزه بر شما واجب شده است آن چنان که بر آنان که پیش از شما بودند …روزهایی معدود” روزهای ماه رمضان را اراده کرده است ، نه روزهایی که آن ها روزه می گرفتند پیش از آن که روزه ی شهر رمضان واجب شود.
۵-ذكر من قال ذلك: حدثنا مـحمد بن الـمثنى، قال: ثنا مـحمد بن جعفر عن شعبة، عن عمرو بن مرة قال: ثنا أصحابنا: أن رسول الله صلى الله عليه وسلم لـما قدم علـيهم أمرهم بصيام ثلاثة أيام من كل شهر تطوّعاً لا فريضة قال: ثم نزل صيام رمضان قال أبو موسى: قوله قال عمرو بن مرة، حدثنا أصحابنا، يريد ابن أبـي لـيـلـى، كان ابن أبـي لـيـلـى القائل حدثنا أصحابنا.
حالا طبری قول آنانی را می گوید که ” ایاما معدودات” را خود ماه رمضان می دانند و نه روزهای سه گانه ی پیشین؛ که گفته شده رسول الله صلی الله علیه و سلم وقتی بر آن ها روز های سه گانه از هر ماه را امر کرد آن ها را به اختیار و نه به وجوب امر کرد. سپس روزه ماه رمضان نازل شد
۶-حدثنا ابن الـمثنى، قال: ثنا أبو داود، قال: ثنا شعبة، قال: سمعت عمرو بن مرة، قال: سمعت ابن أبـي لـيـلـى، فذكر نـحوه. وقد ذكرنا قوله من قال: عنى بقوله: كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ [البقرة: ۱۸۳] شهر رمضان.
در این جا نیز ذکر واجب شدن ماه رمضان می آید بی آن که به ایام سه گانه از طرف ابن ابی لیلی اشاره ای کرده باشد. حتی بگوید ایام معدودات آن سه روز بوده ونسخ شده بلکه آیه را صرفا برای ماه رمضان می داند
وأولـى ذلك بـالصواب عندي قول من قال: عنى الله جل ثناؤه بقوله: { أيَّاماً مَعْدُودَاتٍ } أيام شهر رمضان، وذلك أنه لـم يأت خبر تقوم به حجة بأن صوماً فرض علـى أهل الإسلام غير صوم شهر رمضان، ثم نسخ بصوم شهر رمضان،
حالا طبری می گوید که نزد من این به رای درست نزدیک تر است که خداوند از “ایاما معدودات” روزهای ماه رمضان را اراده کرده است ، و این به خاطر این است که خبری که بتوان با آن به حجت نائل آمد به این که روزه ای غیر از روزه ی ماه رمضان بر مسلمانان واجب شده است و سپس با روزه ماه رمضان نسخ شده نیامده .
می بینیم که خود طبری نیز می گوید اخباری که بتوان به عنوان حجت از آن ها بهره برد برای اثبات وجوب روزه های سه گانه وجود ندارد روزه هایی سه گانه ای که با ماه رمضان نسخ شده است …حتی خبری را نمی بیند که سه روز در ماه بر مسلمانان واجب شده باشد و خبر صحیحی که بتواند برای طبری حجت باشد یافت نمی شود.
وأن الله تعالـى قد بـين فـي سياق الآية أن الصيام الذي أوجبه جل ثناؤه علـينا هو صيام شهر رمضان دون غيره من الأوقات بإبـانته، عن الأيام التـي أخبر أنه كتب علـينا صومها بقوله: شَهْرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ ٱلْقُرْآن ؛ فمن ادعى أن صوماً كان قد لزم الـمسلـمين فرضه غير صوم شهر رمضان الذين هم مـجمعون علـى وجوب فرض صومه ثم نسخ ذلك سئل البرهان علـى ذلك من خبر تقوم به حجة إذ كان لا يعلـم ذلك إلا بخبر يقطع العذر
و می گوید که به یقین خداوند تعالی در سیاق آیه با روشنی بیان کرده است که روزه ای که خدای تعالی بر ما واجب کرده است همان روزه ماه رمضان است نه زمان هایی غیر رمضان. و آن گاه می گوید اگر کسی ادعا کند که روزه ای غیر از روزه ماه رمضان- که همه ی آن ها بر وجوبش اتفاق نظر دارند- بر مسلمانان واجب شده است از او برهانی خواسته می شود از اخباری که حجتی بتواند از آن برآید .
و هیچ کسی هم با خبری که بتوان از آن وجوب روزهای سه گانه را برداشت کرد نمی توان یافت که بدان ایراد وارد نشود طبری می گوید همه ی شما که می گویید روزه ها در سه روز از هر ماه قبل از ماه رمضان واجب بوده بر سر این که روزه ی ماه رمضان واجب است اتفاق نظر دارید اما نمی توانید خبری که ایرادی به آن وارد نشود را بیاورید خبری برای وجوب روزه روزهای سه گانه از هر ماه پیش از آن که با روزه ی ماه رمضان نسخ شود.
می دانیم که طبری اخبار را گرد آورده و صحت آن ها را در کتابش نیاورده و درباره ی رجال اسامی آن ها را ذکر کرده و ما می توانیم رجال را بررسی کنیم و هر خبر را برای خودمان روشن کنیم در این جا من نیز اسامی رجال را حذف نکرده ام تا اگر کسی بخواهد بتواند آن ها را پیگیری کند ولی خود طبری خبر دارد که کدام اخبارصحت کافی ندارند برای آن که انسان بتواند از آن حجت بگیرد.
اجماع بر واجب بودن روزه ی رمضان و حکم همیشگی آن در زمان طبری که در قرن ۴ می زیست امری بوده است که حتی او که آرای مخالفان را در کنار هم دیگر در کتابش می آورد و شنیده هایش را نقل می کند نمی تواند هیچ خبری بر امری غیر از این داشته باشد -که البته حجتی غیر از این هیچ گاه نیز نبوده است- با این حال حتی نمی تواند ثابت کند که سه روز از هر ماه پیش از واجب شدن روزه ماه رمضان واجب بوده است و سیاق آیه را نیز می بیند که به وضوح خداوند باریتعالی در این آیه از وجوب روزه ماه رمضان صحبت می کند و روزهایی معدود را غیر از همین ماه رمضان نمی تواند بداند و دلیلی برای آن نمی یابد تا اصلا بعدا بپذیرد که نسخ شده است یا موارد دیگر …در نوشته ی بعد ان شاء الله به بخش های دیگری از این کتاب پرداخته می شود