بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ۱۸۴ سوره ی بقره : بخش پنجم : تفسیر اول : طبری : بخش سوم : اقوال ثبوت حکم آیه
«أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ»
(روزهایی معدود است، پس اگر کسی از شما مریض بود یا در سفر، تعدادی از روزهای دیگر (را روزه گیرد) و بر كساني كه روزه به رنجشان مي اندازد(می توانند اما با مشقت) به کفاره طعام مسکینی (دهند)، آن وقت اگر کسی دلخواهانه نیکویی کند (بیشتر از طعام یک مسکین) آن برای او بهتر است، و اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است اگر می دانستید)
بخش اول : اخبار نسخ و ثبوت حکم آیه
در بخش قبل دیدیم که مرحوم طبری اخباری آورد از کسانی که اگر این خبرها صحیح باشند قائل به نسخ فدیه بودند و باورداشتند که طعام دادن به مسکین به جای روزه گرفتن متعلق به دوره ای بوده است که هنوز حکم آخر روزه از طرف خداوند نازل نشده بود و رسول الله علیه الصلاة و السلام به آن دستور نداده بود. اکنون به اقوال دیگر می پردازیم تا با توجه به اخباری که طبری روایت کرده است در آن ها تاملی داشته باشیم.
وقال آخرون: بل كان قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } حكماً خاصاً للشيخ الكبـير والعجوز اللذين يطيقان الصوم كان مرخصاً لهما أن يفديا صومهما بإطعام مسكين ويفطرا، ثم نسخ ذلك بقوله:{ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ [البقرة: ۱۸۵] فلزمهما من الصوم مثل الذي لزم الشاب إلا أن يعجزا عن الصوم فـيكون ذلك الـحكم الذي كان لهما قبل النسخ ثابتاً لهما حينئذ بحاله
اکنون طبری قول دیگری را مطرح می کند از کسانی که درباره ی { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } ( و برای کسانی که (به سختی) طاقت روزه دارند طعام مسکینی به کفاره دهند.) می گویند که این حکمی است خاص پیرمردان و پیرزنان سالخورده که توان روزه دارند و این حکم اجازه ای بود برای آن ها تا در ازای روزه خواری خویش به کفاره روزه شان طعام مسکینی دهند و ، سپس این حکم با قول خداوند نسخ شد و بر آن ها روزه مانند روزه گرفتن بر یک جوان واجب شد به جز زمانی که توانایی روزه نداشتند و این نسخ به وسیله نزول آیه شریفه رخ داد که : (هر کس دریابد) ماه را باید آن را روزه بگیرد و این حکم برای آن ها قبل از نسخ آیه در آن شرایط ثابت بوده است .
باز هم لازم است که خوانندگان را متوجه این مسئله کنیم که وقتی در اقوال برای شرح آیه شریفه می بینیم راوی ، خود از کلمات همریشه “یطیقون” استفاده می کند نمی توان به راحتی توانستن را به این کلمه بار کرد و گفت این جا منظور همان توانستنی است که در “یستطیعون” وجود دارد و شاید در این اقوالی که یاران و پیروان گرامی پیامبر علیه الصلاة و السلام از کلمه های هم خانواده “یطیقون” بهره می برند بتوان مفهوم سختی و مشقت را برداشت کرد.
۱-ذكر من قال ذلك: حدثنا بشر بن معاذ، قال: ثنا يزيد بن زريع، قال: ثنا سعيد، عن قتادة، عن عروة، عن سعيد بن جبـير، عن ابن عبـاس قال: كان الشيخ الكبـير والعجوز الكبـيرة وهما يطيقان الصوم رخص لهما أن يفطرا إن شاءا ويطعما لكل يوم مسكيناً، ثم نسخ ذلك بعد ذلك: { فَمَنْ شَهدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْـيَصُمْهُ وَمَنْ كانَ مَريضاً أوْ علـى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَر } وثبت للشيخ الكبـير والعجوز الكبـيرة إذا كانا لا يطيقان الصوم، وللـحبلـى والـمرضع إذا خافتا.
از میان این اقال یک قول این گفته ی ابن عباس است که برای پیرمرد و پیرزن که طاقت روزه دارند ( به سختی) این رخصت و اجازه داده شد که اگر خواستند افطار کنند و به ازای هر روز طعام مسکینی دهند سپس این حکم بعد نزول این آیه شریفه نسخ شد که: ( و هر کس از شما ماه را دریابد باید آن را روزه بگیرد و هر کس مریض و یا در سفر بود پس تعدادی از روزهای دیگر) و اما ابن عباس می گوید که برای آن پیرمرد و پیرزن که طاقت روزه ندارند این حکم باقی ماند و همچنین این حکم برای زن باردار و کسی که کودک شیرخواره دارد اگر از وضع نوزاد و حملشان بترسند ثابت است.
پس در این جا می بینیم که ابن عباس می گوید حکم آیه شریفه یعنی اجازه روزه خوردن و به کفاره ی آن طعام مسکینی دادن برای پیرمرد و پیرزنان بوده و بعد همین حکم نیز نسخ شده الا برای سالخوردگانی که توان روزه ندارند ، و بارداران و آن ها که نوزاد شیرخواره دارند اگر بترسند. در نتیجه این حکم برای افرادی نسخ و برای افرادی نسخ نشده است و این باوری است که در این خبر نهفته است
واضح است که اگر ابن عباس “یطیقونه ” را این گونه می دید ” کسانی که می توانند روزه بگیرند” چنین تفسیری را نمی توانست به این آیه شریفه بار کند چه وقتی ظاهر آیه می گفت کسانی که می توانند روزه بگیرند به جای آن می توانند طعام مسکینی دهند ، ابن عباس چرا باید قول متفاوتی می آورد . در نتیجه باید بگوییم ” یطیقونه” در این جا در ذهن ابن عباس نیز بدین معناست که روزه آن ها را به رنج ومشقت می اندازد و به همین خاطر هم هست که ابن عباس سالخوردگان را جدا می کند و همه ی طبقات را نام نمی برد.
۲-حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا سويد، قال: أخبرنا ابن الـمبـارك، عن سعيد، عن قتادة، عن عروة، عن سعيد بن جبـير، عن ابن عبـاس: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } قال: الشيخ الكبـير والعجوز الكبـيرة، ثم ذكر مثل حديث بشر عن يزيد
در این جا نیز از طریقی دیگر حدیث مشابهی از ابن عباس نقل می شود
۳-حدثنا مـحمد بن بشار، قال: ثنا معاذ بن هشام، قال: حدثنـي أبـي، عن قتادة، عن عكرمة، قال: كان الشيخ والعجوز لهما الرخصة أن يفطرا ويطعما بقوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: فكانت لهم الرخصة، ثم نسخت بهذه الآية:{ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ } [البقرة: ۱۸۵] فنسخت الرخصة عن الشيخ والعجوز إذا كانا يطيقان الصوم، وبقـيت الـحامل والـمرضع أن يفطرا ويطعما.
این حدیث از عکرمه صحابی دیگر رسول الله علیه السلام است که می گوید برای پیرمرد و پیرزن رخصت افطار کردن و طعام دادن وجود داشت به خاطر قول خداوند که : { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } برای آن ها این اجازه وجود داشت تا با این آیه نسخ شد که :{ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ } ( هر کس از شما ماه –رمضان- را دریابد باید آن را روزه بگیرد) در نتیجه رخصت برای پیرمرد و پیرزن اگر طاقت روزه داشتند نسخ شد و برای زن باردار و دارای کودک شیرخواره این حکم که روزه بخورند و طعام مسکینی دهند باقی ماند.
این حدیث نیز درست مانند حدیث ابن عباس است که در خبر اول و دوم آمد و حکم آیه را برای پیرمرد و پیرزن می دانست که هم نسخ شده و هم ثابت است ، برای آن دسته از این طبقه سالخوردگان که توان روزه دارند نسخ شده است و برای آن ها که توان روزه ندارند و زن حامله و داری کودک شیرخواره این حکم باقی است.
و سالخوردگانی که توان روزه دارند چه فرقی دارند با جوانانی که توان روزه دارند ؟ جز این که سالخوردگان با روزه به مشقت و رنج می افتند و ابن عباس به صورت طبیعی این معنا را در کلمه “یطیقون” می بیند که در غیر این صورت نمی توانست چنین قولی بگوید ؟
۴- حدثنـي الـمثنى، قال: ثنا حجاج بن الـمنهال، قال: ثنا همام بن يحيى، قال: سمعت قتادة يقول فـي قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: كان فـيها رخصة للشيخ الكبـير والعجوز الكبـيرة وهما يطيقان الصوم أن يطعما مكان كل يوم مسكيناً ويفطرا، ثم نسخ ذلك بـالآية التـي بعدها فقال:{ شَهْرُ رَمَضَانَ } [البقرة: ۱۸۵] إلـى قوله:{ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ } [البقرة: ۱۸۵] فنسختها هذه الآية. فكان أهل العلـم يرون ويرجون الرخصة تثبت للشيخ الكبـير والعجوز الكبـيرة إذا لـم يطيقا الصوم أن يفطرا ويطعما عن كل يوم مسكيناً، وللـحبلـى إذا خشيت علـى ما فـي بطنها، وللـمرضع إذا ما خشيت علـى ولدها.
این روایت از قتادة است که درباره ی بخش مذکور می گوید که در آن رخصتی برای پیرمرد و پیرزن سالخورده است که در حالی که طاقت روزه دارند به جای هر روز طعام مسکین دهند و افطار کنند سپس این آیه با آیه بعد آن منسوخ شد که :{ شَهْرُ رَمَضَانَ } تا قول باریتعالی که :{ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ } و این آیه آن حکم مربوط به کفاره دادن به جای روزه خوردن را منسوخ کرد. حالا می گوید که اهل علم ثبوت این رخصت و اجازه را برای طبقات خاصی می دیدند که این طبقات را این چنین نام می برد و این ها همان هایی است که در احادیث قبل آمد: پیرمرد و پیرزن سالخورده که توان روزه ندارند و زن بارداری که از حملش می ترسد و همچنین شیرخواره داری که از نوزادش می ترسد
۵- حدثت عن عمار بن الـحسن، قال: ثنا ابن أبـي جعفر، عن أبـيه، عن الربـيع فـي قوله: { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين } فكان الشيخ والعجوز يطيقان صوم رمضان، فأحلّ الله لهما أن يفطراه إن أرادا ذلك، وعلـيهما الفدية لكل يوم يفطرانه طعام مسكين، فأنزل الله بعد ذلك: { شَهْرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ ٱلْقُرْآنُ } [البقرة: ۱۸۵] إلـى قوله: { فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَر }.
این جا نیز خبری است از ربیع درباره ی قول خداوند : { وعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين } که گفت منظور پیرمرد و پیرزن است که طاقت روزه رمضان دارند ، پس اگر خواستند روزه شان را بخورند خداوند این را برایشان حلال کرد ، وبر آن ها به ازای هر روز که روزه خوردند فدیه طعام مسکینی بود ، آن وقت خداوند بعد از آن این آیه شریفه را نازل کرد که : { شَهْرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ ٱلْقُرْآنُ } تا { فَعِدَّةٌ مِنْ أيَّامٍ أُخَر }.
در این پنج حدیث می بینیم که گفته شده است اختیار طعام مسکین دادن به جای روزه گرفتن مخصوص پیرمرد و پیرزن سالخورده بوده است و بعد این آیه نسخ شده و برای گروهی که توان نداشتند از این طبقه و همچنین زن باردار و شیرخواره داری که از فرزندش می ترسد ثابت مانده است و به این معنا نسخی صورت نگرفته است .
در نتیجه می توان گفت که سالخوردگان بدین خاطر از طبقات دیگر جدا شده اند که با روزه گرفتن به سختی و مشقت می افتادند و خداوند این رخصت را به آن ها داد تا به جای روزه طعام مسکینی دهند در غیر این صورت و در صورت پذیرش این اقوال نمی توان گفت چرا باید سالخورده از طبقه دیگر جدا می شد ؛ آشکار است که باید گفت آیه درباره ی کسانی است که می توانند روزه بگیرند اما روزه گرفتن برایشان با مشقت و رنج همراه است.
بخش دوم: اقوال مخالف نسخ :
در این جا طبری قول دیگری را می آورد :
وقال آخرون مـمن قرأ ذلك: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } لـم ينسخ ذلك ولا شيء منه، وهو حكم مثبت من لدن نزلت هذه الآية إلـى قـيام الساعة. وقالوا: إنـما تأويـل ذلك: علـى الذين يطيقونه وفـي حال شبـابهم وحداثتهم، وفـي حال صحتهم وقوتهم إذا مرضوا وكبروا فعجزوا من الكبر عن الصوم فدية طعام مسكين لا أن القوم كان رخص لهم فـي الإفطار وهم علـى الصوم قادرون إذا افتدوا.
و دیگرانی که { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ } قرائت کرده اند گفته اند که نه این آیه نسخ شده و نه چیزی از این آیه مورد نسخ قرار گرفته است و حکم این آیه شریفه از زمان نزول تا قیام ساعت پابرجاست و گفتند تاویل آن این چنین است : بر کسانی که بر روزه طاقت دارند و در عین حال در حال جوانی ودر حال سلامتی و توانمندی اند اگر مریض شدند و یا به پیری در آمدند و از سالخوردگی از روزه گرفتن عاجز شدند می توانند به کفاره طعام مسکینی دهند نه آن که اجازه ای باشد برای روزه خوردن گروهی که می توانند روزه بگیرند آن وقت به جای آن کفاره دهند.
ببینیم در این جا طبری چه اقوالی را برای ما نقل می کند :
۱-ذكر من قال ذلك: حدثنـي موسى بن هارون، قال: ثنا عمرو بن حماد، قال: ثنا أسبـاط، عن السدي: وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين قال: أما الذين يطيقونه فـالرجل كان يطيقه وقد صام قبل ذلك ثم يعرض له الوجع أو العطش أو الـمرض الطويـل، أو الـمرأة الـمرضع لا تستطيع أن تصوم فإن أولئك علـيهم مكان كل يوم إطعام مسكين، فإن أطعم مسكينا فهو خير له، ومن تكلف الصيام فصامه فهو خير له.
از یکی از کسانی که بدین امر باور دارند وچنین چیزی گفته اند طبری نقل حدیث می کند و این حدیثی است از سدی که درباره ی قول خداوند: “وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين” می گوید : کسانی که طاقت آن را دارند ( یطیقونه) یعنی کسی که طاقت روزه داشت و روزه گرفت و بعد دردی ویا عطشی بر او فروآمد یا دچار بیماری بلندمدتی شد یا زن شیرخواره داری که نمی تواند روزه بگیرد آن وقت بر آن ها به ازای هر روز طعام مسکینی است ، پس اگر مسکینی را طعام دهد برای او بهتر است ، و هر کس که روزه او را به مشقت بیندازد و در عین حال روزه بگیرد این برای او بهتر است.
ببینید که در این جا به صورت عادی بی آن که دغدغه ای برای معنی “یطیقون” وجود داشته باشد گوینده از یطیقون گویا معنی مشقت را می فهمد چرا که در انتها می گوید کسانی که مشقت می کشند اگر روزه بگیرند برایشان بهتر است و مقصودش این است که همین افراد به جای روزه می توانند کفاره دهند و او در ذهنش از کلمه “یطیقون” کسانی که مشقت می کشند را دارد و گویا این امری غیر قابل تردید است که این کلمه بدین معناست
نقطه ی اشتراک این اعتقاد با اقوال قبل این است که در این جا نیز طبقه ای که دیگر توان روزه ندارند شامل این حکم می شوند مانند اقوال قبل که پیرمرد و پیرزن سالخورده وزنان باردار و شیرخواره دار را شامل این حکم می کرد و می گفت این حکم برای این طبقات خاص نسخ نشده است و در این جا می بینیم که سدی می گوید به صورت کلی این آیه درباره ی طبقات خاصی است که دچار موارد مذکوری هستند که توان روزه را از آن ها گرفته و یا آن ها را به مشقت انداخته است و هیچ گاه این حکم درباره ی هیچ طبقه ای نسخ شده است چرا که غیر از این افراد را پوشش نمی دهد و فقط افرادی که در رنج ومشقت می افتند یا نمی توانند تحت لوای این حکم قرار می گیرند
۲- حدثنا هناد، قال: ثنا عبدة، عن سعيد بن أبـي عروبة، عن قتادة عن عروة، عن سعيد بن جبـير، عن ابن عبـاس قال: إذا خافت الـحامل علـى نفسها والـمرضع علـى ولدها فـي رمضان، قال: يفطران ويطعمان مكان كل يوم مسكيناً ولا يقضيان صوماً.
این حدیث از ابن عباس است که اگر باردار از خودش و شیرخواره دار از نوزادش در ماه رمضان بترسد ، روزه می خورد و به ازای هر روز مسکینی را طعام می دهد و روزه اش را قضا نمی کند …و این حدیث ابن عباس حکم ثابت درون آیه را به ما می گوید حکمی که نیازی نیست بگوییم نسخ شده است و این آیه ایست از آیات خداوند که همیشه حکم آن پابرجاست و درباره ی افراد آن طبقات خاصی است که روزه آن ها را به مشقت و ترس می اندازد.
۳- حدثنا هناد، قال: ثنا عبدة، عن سعيد بن جبـير، عن ابن عبـاس، أنه رأى أمّ ولد له حاملاً أو مرضعاً، فقال: أنت بـمنزلة الذي لا يطيقه، علـيك أن تطعمي مكان كل يوم مسكيناً ولا قضاء علـيك.
می بینیم که وقتی ابن عباس مادری را دید که نوزادی شیرخواره داشت ویا باردار بود بدو گفت که تو در مقام کسی هستی که طاقت روزه را ندارد ، بر توست که به جای هر روز مسکینی را طعام دهی و هیچ قضایی بر عهده ات نیست.
۴- حدثنا هناد، قال: ثنا عبدة، عن سعيد، عن نافع، عن علـيّ بن ثابت، عن ابن عمر مثل قول ابن عبـاس فـي الـحامل والـمرضع.
علی بن ثابت قولی از عبدالله بن عمر صحابی دیگر پیامبر علیه السلام را می آورد که درباره ی زن باردار و شیرخواره دار مانند قول ابن عباس است.
۵- حدثنا بشر بن معاذ، قال: ثنا يزيد، قال: ثنا سعيد، عن قتادة، قال: ذكر لنا أن ابن عبـاس قال لأم ولد له حبلـى أو مرضع: أنت بـمنزلة الذين لا يطيقونه، علـيك الفداء ولا صوم علـيك. هذا إذا خافت علـى نفسها.
این نیز حدیث دیگری است که ابن عباس به مادر فرزندی که باردار بود یا شیرخواره داشت گفت : تو در مقام کسانی هستی که توان روزه ندارند ، بر تو فدیه است وروزه ای برعهده ات نیست. این هنگامی است که بر خویش بترسد …
۶-حدثنـي مـحمد بن سعد، قال: حدثنـي أبـي، قال: حدثنـي عمي، قال: حدثنـي أبـي، عن أبـيه، عن ابن عبـاس قوله: { وَعلـى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعام مِسْكِين } هو الشيخ الكبـير كان يطيق صوم شهر رمضان وهو شاب فكبر، وهو لا يستطيع صومه فلـيتصدّق علـى مسكين واحد لكل يوم أفطره حين يفطر وحين يتسحر.
باز هم از ابن عباس است که درباره ی بخش مذکور آیه شریفه می گوید منظور پیرمرد سالخورده ای است که می توانسته روزه ی ماه رمضان بگیرد و جوانی بوده که به سالخوردگی رسیده و حالا نمی تواند روزه بگیرد پس باید برای هر روز که روزه می خورد بر یک مسکین صدقه دهد آن وقتی که افطار می کند و سحر می خورد.
۷- حدثنا هناد، قال: حدثنا عبدة، عن منصور، عن مـجاهد، عن ابن عبـاس نـحوه، غير أنه لـم يقل حين يفطر وحين يتسحر
این حدیث نیز به طریق دیگر همین گفته ی پیشین ابن عباس را نقل می کند بدون قسمت آخر آن یعنی وقتی افطار می کند …
۸- حدثنا هناد، قال: ثنا حاتـم بن إسماعيـل، عن عبد الرحمن بن حرملة، عن سعيد بن الـمسيب أنه قال: فـي قول الله تعالـى ذكره: { فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } قال: هو الكبـير الذي كان يصوم فكبر وعجز عنه، وهي الـحامل التـي لـيس علـيها الصيام. فعلـى كل واحد منهما طعام مسكين، مدّ من حنطة لكل يوم حتـى يـمضي رمضان.
حدیثی است از سعید بن مسیب که درباره ی { فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِين } می گوید منظور سالخورده ای است که روزه می گرفته و دیگر بدان ناتوان است و همچنین زن باردار که بر آن ها روزه نیست پس بر هر کدام از آن ها طعام مسکینی است ، و سعید بن مسیب اندازه این طعام را نیز این گونه می گوید : یک مد از گندم برای هر روز تا زمانی که رمضان بگذرد.
اکنون بیایید این دو قول را این گونه خلاصه کنیم
الف : پیرمرد و پیرزن سالخورده ای که طاقت روزه داشتند می توانستند به جای روزه کفاره دهند و بعد این حکم نسخ شد و روزه بر آن ها واجب شد و برای سالخوردگانی که طاقت نداشتند یا برای زنان باردار و شیرخواره دار که بر خودشان و یا نوزادشان می ترسیدند این حکم پابرجا ماند.
ب: این حکم قرآن حکمی همیشگی است که از زمان نزول تا قیام ساعت پابرجاست و کسانی مشمول آن می شوند که توانایی روزه داشتند ولی اکنون دیگر نمی توانند روزه بگیرند مانند سالخوردگان و …
در اقوال مربوط به “الف” دیدیم باید منظور از “یطیقونه” کسانی باشد که روزه آن ها را به مشقت می اندازد و در اقوال مربوط به “ب” نیز می بینیم که اعتقادات مندرج در این گفته ها این است که این حکم ابدی خداوند برای کسانی است که روزه آن ها را به دلیلی به سختی و رنج می اندازد و یا آن که به صورت کلی توانایی روزه ندارند ویا درباره زنان شیرخواره دار و بارداری است که از وضع خودشان و یا نوزادشان می ترسند.
به یاری خدا خواهیم دید که اقوال دیگری نیز در این باره وجود دارد که شاید بتواند بر این مطالب پرتو بیشتری بتاباند …