بسم الله الرحمن الرحیم
ربا : بانک و بورس
هر مسئله ای که یک باورمند به دین اسلام آن را پیچیده بیابد درباره ی احکام دین خویش ناشی از پیچیده بودن حکم دین نیست ، چرا که همان طور که آمد دین اسلام دین آسانی است واین آسانی در پایه اول در فهم احکام قرآن است( نگاه کنید به: قرآن کتاب آسان) و در نهایت کسانی که به اصطلاح قرآنی اهل ذکرند ، این حکم را به آسانی در می یابند ، درباره گناه بزرگ ربا نیز چنین است و ربا از این امر استثنا نیست ، ربا مفهومی ساده ، قابل فهم در همه ی زمان هاست که تلاش می شود تا این مفهوم ساده برای حل مشکل امروزه که جامعه به خاطر توجیه مال حرام ممکن است سعی در بازنگری در این مفهوم داشته باشد و این تلاش نیز نهایتا به فسق و کفر بینجامد ، بیان شود.
پس پیچیده یافتن این مفهوم و هر مفهوم دیگری در حکم اسلام به خاطر پیچیده بودن حکم آن در نزد خدا ویا در آیات قرآن و سنت رسول الله نیست بلکه به خاطر هوای نفس انسان هاست که می خواهند به خاطر سود دنیوی و لذت بیشتر حکم خدا را تغییر دهند ، همانطور که بعد از بیان حکم ربا مردم مسلمان دچار این پیچیدگی های امروزی نشدند و حکم ربا حکمی ساده وقابل فهم بوده است.
درباره بانک های ربوی در جامعه اسلامی همدلی عظیمی وجود دارد که سودهای بانکی و وام ها و همچنین کار کردن در این بانک ها مطلقا حرام است و در این باره تردیدی وجود ندارد ، اما تلاش می شود به زبان ساده گفته شود که چرا چنین است و همچنین نهادهایی که با واسطه آن ها یک نفر در بورس سرمایه گذاری می کند وسود تضمین شده ای می گیرد نیز مطلقا حرام و بدون هیچ تردیدی جنگ با خدا و رسول اوست و تلاش می شود در این نوشته اقسام دیگری نیز مورد بررسی قرار گیرد…
آیات ربا در قرآن :
۱-الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا…بقره-۲۷۵٫
کسانی که ربا می خورند برنمی خیزند جز مانند کسی که شیطان او را می زند از دیوانگی ، به این خاطر که آن ها گفتند همانا خرید وفروش مثل رباست و خداوند خرید وفروش را حلال کرد و ربا را حرام .
با کمی تامل در می یابیم که هیچ گناهی شاید چنین رسوایی بزرگی به همراه نداشته باشد که انسان در روز قیامت مانند کسی بر خیزد که چون مجانین گویا شیطان او را می زند به این طرف و آن طرف می رود و معلوم است که این رباخوار است یا چون کسی که شیطان عقلش را ربوده و مجنون شده است به خاطر آن که شیطان با او در تماس است و او بدین خاطر به این شکل محشور می شود که گفته ربا و خرید و فروش مثل همند و می بینیم که چنین چیزی را خداوند از سر رحمت خویش به ما گوشزد می کنند که کسانی هستند که می گویند ربا و خرید و فروش مثل همند و ما باید در نهایت محافظت از دین خویش فریب این شیاطین و اصحاب شیاطین را نخوریم.
۲- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ…بقره-۲۷۸٫
ای کسانی که ایمان آوردید تقوای خدا پیشه کنید و باقی مانده ربا را رها کنید اگر اهل ایمانید / آن وقت اگر این کار را نکردید پس بدانید با خدا و رسول او به جنگید.
هیچ تهدیدی عظیم تر از این تهدید شاید نبوده باشد که خداوند ، اهل ربا را آشکارا بی هیچ اجازه تفسیری محارب با خویش می خواند و محارب با رسول خویش حالا تصور کنید یک نفر در صف نماز ایستاده و در واقع با خدا در حال جنگیدن است..
۳-يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً ..آل عمران-۱۳۰
ای کسانی که ایمان آوردید ربا را به چندین برابر که چندین برابر شود نخورید
خداوند در این آیه می گوید که ربا نخورید و بعد منظور ربا نیز و مصداق گفته را نیز می گوید که چندین برابر مال وسود مالی است که چندین برابر می شود و یعنی سود آن افزوده می گردد …
۴- وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّباً لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ…روم-۳۹٫
و آنچه ربا دادید تا اموال مردم افزوده گردد، نزد خدا افزوده نمی گردد
در نتیجه ربا به منظور افزایش مال است و این امری آشکار است بی نیاز نسبت به توضیح…
۵-وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَواْ وَ قَدْ نهُواْ عَنْهُ …نسا-۱۶۱
و ربا گرفتنشان در حالی که از آن نهی شده بودند
در اینجا خداوند درباره یهودیان می گوید که برای آن ها نیز ربا حرام بوده است اما آنان به ربا روی آوردند …
دو حدیث شریف :
۱- عن أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ : ” اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ “. قَالُوا : يَا رَسُولَ اللَّهِ، وَمَا هُنَّ ؟ قَالَ : ” الشِّرْكُ بِاللَّهِ، وَالسِّحْرُ، وَقَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ، وَأَكْلُ الرِّبَا، وَأَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ، وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ، وَقَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ الْغَافِلَاتِ “.
از ابو هریره از نبی صلي الله عليه وسلم گفت:” از هفت امر هلاک کننده (مهلکات) بپرهيزيد.” گفتند یا رسول الله آن ها کدامند؟ گفت:”شرک به خدا، و جادو، و کشتن نفْسی که خدا حرام کرده جز به حق، و خوردن ربا و خوردن مال یتیم، و رویگردانی روز حمله، و تهمت زدن به زنان پاکدامنِ مؤمنِ بی خبر.”
در صحيح بخاری و مسلم ، سنن ابی داود و نسائی و الخصال ابن بابویه نیز آمده است
۲- جابِرٍ ، قَالَ : لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ آكِلَ الرِّبَا، وَمُؤْكِلَهُ، وَكَاتِبَهُ، وَشَاهِدَيْهِ. وَقَالَ : ” هُمْ سَوَاءٌ “.
جابر، گفت : رسول اللّه صلی الله علیه و سلم آن که ربا دهد، آن که ربا خورد، نویسنده آن، و دو شاهد آن را لعنت کرد. و گفت : “همه یکسانند”.
در صحیح مسلم ، مسند احمد ، در اصول کافی نیز آمده است و همچنین از عبدالله بن مسعود نیز مشابه آن روایت شده است ( در صحیح مسلم ، سنن ترمذی ، ابو داود ، نسائی ، ابن ماجه و مسند احمد..)
و همچنین احادیث دیگری نیز آمده است که در متون امامی و اهل سنت هر دو روایت شده است و همچنین احادیثی چند که بیشتر در متون امامی و همچنین یکی در مسند احمد آمده است که ربا را به مراتب و همچنین با اعداد مختلف بدتر از زنا می داند و در وسائل الشیعه این حدیث نقل شده است كه وقتي خداوند بخواهد قومي را هلاك كند ربا در آن ها ظاهر می شود و …
اجماع امت
در این که ربا از محرمات است هیچ مسلمانی شکی نداشته و ندارد و انکار حرمت آن به معنای مرتد شدن فرد و کافر شدن اوست و در حدیث امامی در وسائل الشیعه آمده که امام صادق درباره ی کسی که ربا را به سخره گرفته وچون شیر مادر می دانست می گوید که اگر بر او تسلط می یافت گردنش را می زد …و همچنین بر طبق حکم اسلام انکار محرمات و واجبات اساسی دین کفر است.
مفهوم ربا
معنایی از ربا در لغت که به معنای زیادی است در مفهوم ربای شرعی وارد می شود و این همان معنایی است که ما از آن برای فهم ربای شرعی استفاده می کنیم ربای معاوضه ای معامله دو همجنس است که در این جا با آن کاری نداریم و از نمونه های آن این است که برای مثال یک نفر یک کیلو گندم به کسی بدهد در عوض دو کیلو پس بگیرد که در این صورت این معامله ربوی است
و ربای قرضی یعنی قرض دادن به شرط زیادی ربای رایج که منظور نظر آیاتی از قرآن و همچنین ربای رایج امروزه نیز هست همین ربای قرضی است که مفهوم آن بسیار ساده است ، یعنی یک نفر به کسی چیزی یا پولی می دهد وشرط می کند که زیاد تر از آن را پس بگیرد
دیدیم که در آیات قرآن نیز خداوند ربا را زیاد شدن مال می داند و این مفهوم را در ربا به ما معرفی می کند و در این جا عموم این گونه معامله یعنی دادن پول به کسی به شرطی که چیزی بیشتر از آن پس دهد حرام شمرده می شود و اگر کسی بخواهد نوع خاصی از این موضوع را حرام نداند باید آیه قرآن و یا حدیثی صحیح و اجماع بر مسئله ای بیاورد که برای سخن او حجت باشد وگرنه به تمام معنی همان طور که همه اجماع داریم قرض دادن به شرط زیادی حرام است خواه این شرط نوشته شده باشد یا نه و یا زیادی این شرط پول باشد یا چیز دیگر مثلا یک نفر یک میلیون به کسی می دهد و بعد شرط می کند که آن یک میلیون را پس دهد و کاری را نیز برایش انجام دهد و هر گونه زیادی دیگری که قابل تصور است .
در نتیجه ساده تر از این نمی توان گفت که قرض دادن به شرط بیشتر گرفتن حرام است و اکبر کبائر و بزرگ ترین گناهان است و اعلان جنگ با خدا و رسول اوست.
پرسش :
اگر سود به اندازه ی تورم باشد آیا جایز است ؟
پاسخ : حکم ربا هیچ تغییری نمی کند و ربای قرضی محسوب می شود ، بالا و پایین رفتن ارزش کالاها در صدر اسلام نیز چه بسا به همین صورت وجود داشته است مثلا در قرض دادن یک کیلو گندم و پس دادن دو کیلو بعد از چند سال و در اصل ربا تردیدی نیست و حتی اگر تورم باشد نیز چون حکم ربا معلوم است و استثایی در شرع برای آن قائل نشده ایم در این جا و هیچ گاه د ر هیچ شرایطی برای آن استثنایی در این زمینه نیست چرا که خداوند وپیامبر علیه الصلاة و السلام این استثناء را قائل نشده اند و البته واضح است که تورم مفهومی متغیر است و نمی تواند به عنوان شرط ثابت در نظر گرفته شود که این خود محل اشکال است چون تورم طی زمان تغییر می کند حال آن که سود بانک ها ثابت است و از طرف دیگر سود هر بانک با بانک دیگر متفاوت است و این خود نشان می دهد که این فریب برای کسانی که می خواهند حرام خدا را حلال کنند کارایی چندانی ندارد ، اگرچه حتی اگر سود به اندازه ی تورم باشد نیز مطلقا حرام است و هیچ دلیلی بر حلال بودنش وجود ندارد.
آیا حقوق کارمندان بانک حلال است ؟
بر اساس حدیث مورد تایید تمامی امت اسلامی یعنی حدیث دومی که در این نوشته مطرح شد که پیامبر صلی الله علیه و سلم رباخورنده ، گیرنده ، شاهدان و نویسنده ربا را لعنت کرد ، تفاوتی میان کارمند بانک و رباگیرنده نیست و همه این گروه ها مورد لعنت دائمی خداوند و پیامبر او هستند و در حال جنگ با خدا و رسول او
آیا می توان ضامن وام کسی شد ؟
بر اساس حدیث ۲ این نوشته خداوند شاهدان ربا را نیز لعنت کرده است در نتیجه ضمانت وام ربوی کردن سهیم شدن در گناه بزرگ رباست.
درباره ی بورس :
همه موسساتی که از کسی پولی می گیرند تا اضافه ای را به او پس بدهند یا در صورت سود کردن به او سود بپردازند و در صورت سود نکردن اصل مال را پس بدهند و در واقع ضرری در کار نباشد کار آن ها مانند بانک و حکم کارکنان این موسسات و کسانی که در آن جا سرمایه گذاری می کنند همان است و همه ی آن ها محارب با خدا و حقوق و مال آن ها حرام است همان طور که گذشت
اما اگر کسی سرمایه گذاری کند و در سود و زیان شریک شود اگر سهام بانک را خریداری کند چون سهام ربوی و حرام است کار او نیز مشارکت در این حرام است و در نتیجه دچار مشکل است و تنها زمانی که می داند سهام شرکت هایی که کار آن ها حلال است را خریداری می کند بورس می تواند بدون اشکال باشد .
مشارکت کردن در امور ربوی مانند بانک بدون قرض ربوی :
خداوند درآیه ۲ سوره مائده می فرماید : وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ (و در نیکی و تقوا با هم همکاری کنید و در گناه و تجاوز با هم همکاری نکنید و تقوای خدا پیشه کنید که بی شک خداوند سخت کیفر است)
پس در صورت این که انسان می تواند با بانک ها مشارکت نکند مشارکت او با بانک به هر صورت و همکاری با بانک ها جایز نیست و همچنین موسسات مشابه بانک ها که مشغول کار بورس هستند …
از این آیه حکم کارمندان و کارکنان بانک نیز واضح تر می شود که بر این اساس کار در بانک و موسسات جایز نیست که البته در حدیث صحیح پیامبر نیز به وضوح نویسندگان ربا مورد لعنت قرار گرفته اند
نمونه ای از احکام مسلمانان درباره بانک ها ، وام ها و ربا :
در تصمیم مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر به سال ۱۳۸۵ هجری برابر با ۱۹۶۵ میلادی که با شرکت نمایندگانی از سی و پنج کشور اسلامی برگزار شد آمده است:
“قرار دادن بهره بر همه‌ی انواع قرض همه‌اش ربای حرام است، و در این مورد، میان آنچه وام مصرفی (وامی که به هدف خرید خانه یا اتوموبیل یا دیگر موارد پرداخت می‌شود) یا وام تولیدی نامیده می‌شود تفاوتی نیست، چرا که نصوص کتاب و سنت در مجموع به طور قاطع دال بر تحریم هر دو نوع است… حساب‌های بلند مدت، و باز کردن اعتبار بر اساس سود، و دیگر انواع وام که بهره به آن تعلق گیرد همه‌اش از معاملات ربوی است و حرام است”. ( فتوا:از سایت اسلام سوال و جواب )
همچنین در بیانیه‌ی مجمع فقه اسلامی وابسته به سازمان همکاری‌های اسلامی در سال ۱۹۸۵ میلادی آمده است: “هر اضافه یا سود که به وامی که مدت بازپرداختش فرا رسیده و بدهکار از پرداخت آن عاجز است تعلق گیرد، و همینطور بهره یا سودی که از همان آغاز به وام تعلق بگیرد هر دو صورت ربا و شرعا حرام است.” (همان)
و رای یک فقیه امامی را نیز در این زمینه می آوریم که آیت الله جوادی آملی است و می گوید :
“در کارهای مهم یک بایع داریم، یک مشتری داریم، یک شاهد داریم، یک سند داریم، این کارهای مهم است؛ این طایفه از روایات می‌فرماید که درخرید و فروش ربوی بایع ملعون است،مشتری ملعون است، سند نویس ملعون است، شاهدملعون است،همه را لعنت کرده است و این قاعده فقهی را هم که همه شما مستحضرهستید «إِنَّ اللَّهَ إِذَا حَرَّمَ شَیْئاً حَرَّمَ ثَمَنَهُ».[اگر خداوند چیزی را حرام کند مزدش را هم حرام کند]
این بانکدارهای بیچاره وقتی که بدانند این فاکتور بازی است و این روحش رباست، کار اینها می‌شود حرام؛ وقتی کار اینها حرام شد،حقوق این هامی‌شود حرام، چرا عمداً به جهنم می‌روند؟! حقوق در برابر یک کار حلال است، مگر کسی کار حرام کند، حقوق می‌تواند بگیرد ؟«إِنَّ اللَّهَ إِذَا حَرَّمَ شَیْئاً حَرَّمَ ثَمَنَهُ» این از قواعد متقن فقهی ماست.”
و فقیهان دیگر امت اسلامی که آوردن آرایشان مبحث را طولانی می کند اما هر کس خلاف این نظر را داشته باشد خلاف اصل واضح اسلامی نظر داده و در نزد خداوند مورد نکوهش است و در این شکی نیست اما در گفتار آقای جوادی آملی قاعده ای فقهی آمده که وقتی خداوند چیزی را حرام می کند مزدش را نیز حرام می کند در نتیجه کارکنان موسسات و بانک های ربوی به سه دلیل کاری خلاف دین و حرام انجام می دهند :
۱-مشارکت در گناه ( خداوند در قرآن می فرمایید در گناه و تجاوز –از حد گذشتن- همکاری نکنید)
۲-مورد لعنت پیامبر قرار گرفتن ( حدیث شریف پیامبر صلی الله علیه وسلم ربادهنده ، رباگیرنده ، شاهدان و نویسنده آن را لعنت کرد)
۳-قاعده “خداوند وقتی چیزی را حرام کند مزدش را نیز حرام می کند” ( اگر بخواهیم بر این اساس نیز سخن بگوییم ربا حرام است و مزد گرفتن برای نوشتن و پرداختن ربا نیز حرام خواهد بود ، همانطور که مزد فروشنده خمر و شراب حرام است)
بندهای نهایی درباره ربا، بانک و بورس:
۱-خداوند جامعه هدف و رباگیرنده و همچنین ربادهنده را استثنا نمی کند ، پس تفاوتی ندارد که چه کسی به چه کسی وام می دهد مثلا تفاوتی نمی کند مجمع مسلمانان تشکیل شود و اقدام به وام با سود کند یا دولت این کار را کند و این کار ذاتا حرام است بی هیچ تفاوتی
۲-قرض دادن به شرط سود در هر شرایطی و در هر مکان و زمانی حرام است و تغییرات در پول و مال در حکم ربا تغییری ایجاد نمی کند همان طور که اگر کسی یک کیلو گندم به کسی قرض دهد نمی تواند به شرط این که یک سال دیگر دو کیلو بگیرد قرض دهد واین رباست اگر چه یک سال دیگر قیمت گندم تغییر کند و همچنین پول نیز چنین چیزی است و بی ارتباط به مفاهیم تورم و… هر گونه قرض با شرط زیادی رباست
۳-هر کس که در کار ربا مشغول است چه به عنوان شاهد چه نویسنده و چه ربادهنده ورباگیرنده مورد لعنت خدا و پیامبر صلی الله علیه وسلم هستند
۴-انکار کننده حرمت ربا کافر است و کسی که از بانک با آگاهی از حکم آن وام می گیرد و یا سود می گیرد فاسق است
۵- رباگیرندگان محارب و در حال جنگ با خدا و رسول علیه السلام هستند
۶- موسسات بورسی که به دادن سود شرط می کنند و همچنین شرط می کنند که در صورت سود ، به سپرده گذار سود داده و در صورت ضرر اصل مال را به او پس دهند همان حکم ربا و بانک درباره آن ها صدق می کند
۷-خرید سهام بانک در بورس جایز نیست چرا که سهام بانک حرام است و همچنین خرید آن مشارکت در کار حرام است در نتیجه اختلاط آن با سهام های دیگر به نسبتی که دارد سود سهامگذار را دچار شبهه می کند
در نهایت این که می بینیم، اکنون بی تفاوت به این گناه بزرگ مردم حرمت امر خدا را نگاه نمی دارند و این مردم در روز قیامت چون دیوانگان در حالی که گویا شیطان آن ها را می زند محشور خواهند شد و گناه کسانی که می توانند به مردم گوشزد کنند و نمی کنند نیز همان طور که خداوند درباره ی عالمان وروحانیان یهود می گوید قابل چشمپوشی نیست که خداوند باریتعالی فرمود : لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ ج لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ : چرا روحانیون و دانشمندان آن ها را از گفتار گناهشان و خوراک حرامشان منع نمی کنند ، چه بد کاری که مرتکب می شوند
والله اعلم
والسلام علیکم ورحمة الله و بركاته